હું કચ્છના (ગુજરાત) ખત્રી નામના કારીગર સમુદાયનો છું. અમારું કુટુંબ, છ પેઢીઓથી પારંપરિક મીણ-પ્રતિરોધ રંગકામ અને છાપકામ હસ્તકલા એટલે કે બટિકનું નિર્માણ કરતું આવ્યું છે.
કેટલાક દાયકાઓ પહેલા સુધી, આ વિસ્તારમાં ઘણા બાટિક કારીગરો હતા. પરંતુ, વર્ષોથી તેમાંના ઘણાએ તેમની વર્કશોપ બંધ કરી દીધી છે, જેનાથી માત્ર મુઠ્ઠીભર કારીગરો જ બાકી રહ્યા છે. આના અનેક કારણો છે. ખત્રી સમુદાય ખૂબ જ સ્પર્ધાત્મક છે – આના કારણે ઘણા કારીગરોને તેમના ઉત્પાદનો માટે વસૂલવામાં આવતા દર ઘટાડવાની ફરજ પડી હતી. આખરે, તેઓ ગુણવત્તા સાથે સમાધાન કર્યા વિના કિંમત ઘટાડી શકતા ન હતા, અને તેથી તેઓએ ઓછી ગુણવત્તાવાળા ઉત્પાદનોનું બનાવવાનું શરૂ કર્યું. જ્યારે આવું બન્યું, ત્યારે છેવટે તેમના ગ્રાહકો આવવાનું બંધ કરી દીધું, અને તેમણે દુકાન બંધ કરવી પડી. આ બિનઆરોગ્યપ્રદ સ્પર્ધાને કારણે ઘણી વર્કશોપ બંધ થઈ ગઈ છે.
બીજું કારણ એ છે કે 2001માં કચ્છમાં આવેલા ભૂકંપ પછી મુન્દ્રામાં નવું બંદર બનાવવામાં આવ્યું હતું. સરકારે 10 વર્ષની ટેક્સ હોલિડેની પણ જાહેરાત કરી અને પરિણામે ઘણી કંપનીઓએ આ વિસ્તારમાં ફેક્ટરીઓ સ્થાપી. તેનાથી રોજગારીની નવી તકો ઉભી થઈ. વિશેષમાં યુવા પેઢી આ કંપનીઓને પસંદ કરે છે કારણ કે તેઓ શારીરિક રીતે થાકી ન પડે તેવા કામ માટે તેમને સારો પગાર મળે છે. કારીગર-આધારિત કામ મહેનતવાળું છે, અને આ યુવાનોને હસ્તકલાને કારકિર્દી તરીકે પસંદ કરવાથી દૂર રાખે છે.
આ બધા ઉપરાંત, બાટિકનું ઉત્પાદન કરવું એ એક ખર્ચાળ બાબત છે, તેથી કોઈ પણ વ્યક્તિ જે નવું એકમ સ્થાપવા માંગે છે તેણે સખત મહેનત અને રોકાણની ઊંચી કિંમત માટે તૈયાર રહેવું પડે છે. ઉદાહરણ તરીકે, રંગ રસાયણોની કિંમતમાં એક વર્ષમાં જ 25% નો વધારો થયો છે, અને કાપડની કિંમત પ્રતિ મીટર 10 રૂપિયા વધી ગઈ છે. બટિક ઉત્પાદનમાં મોટા પ્રમાણમાં મીણનો ઉપયોગ થાય છે, જે પેટ્રોલિયમ ઉત્પાદન છે. તેથી, પેટ્રોલિયમની કિંમત જ્યારે પણ વધે છે, ત્યારે મીણની કિંમત પણ વધે છે. એક વર્ષ પહેલાં, મીણની કિંમત પ્રતિ કિલોગ્રામ 102 રૂપિયા હતી. આજે તેની કિંમત 135 રૂપિયા પ્રતિ કિલોગ્રામ છે, અને તેના પર 18% જીએસટી પણ લાગુ પડે છે. આ આપણા માટે ભારેખમ ખર્ચ બની રહ્યું છે.
પહેલાં, વધુ કારીગરો હતા ત્યારે, અમારી પાસે એક યુનિયન હતું જે મીણ ખરીદવા પર સરકારી સબસિડી મેળવતું હતું. પરંતુ, અમારી સંખ્યા ઘટતાં યુનિયન વિખરી પડ્યું, અને હવે અમે સબસિડીનો લાભ લઈ શકતા નથી.
કારીગરોના મોટા જૂથ દ્વારા જ સબસિડીની માંગણી કરી શકાય છે. જો કે, અમે હવે ઘણા ઓછા બાકી રહ્યા છીએ, અને સ્પર્ધાત્મક અને મહેનતવાળા ધંધા જેમ કે બાટિકમાં નવા કોઈ જોડાય તે માટે નહિવત પ્રોત્સાહન છે. આ એક જટીલ (કેચ-૨૨) પરિસ્થિતિ છે.
રેઈનબો ટેક્સટાઈલ અને નીલ બાટિકમાં મેનેજિંગ પાર્ટનર છે , જે IDR પર #groundupstories માટે કન્ટેન્ટ પાર્ટનર, 200 મિલિયન આર્ટિઝન્સ સાથે સહયોગ કરે છે.
ટ્રાન્સલેશન ટૂલનો ઉપયોગ કરીને અંગ્રેજીમાંથી અનુવાદિત કરવામાં આવેલ આ લેખની સમીક્ષા અને તેનું સંપાદન આકાશ પરમાર દ્વારા કરવામાં આવેલ છે.
—
વધુ જાણો: શા માટે ભારતે તેના કારીગર સમુદાયોને સશક્ત બનાવવું જોઈએ તે વિશે વાંચો .
વધુ કરો: શકિલ ખત્રી સાથે તેમના કામ વિશે વધુ જાણવા માટે @shakil_ahmed_2292 પર જોડાઓ.
