१९९३च्या लातुर मध्ये आलेल्या भूकंपादरम्यान एका प्रायोगिक प्रकल्पात, पुनर्वसनाच्या कामासाठी एकहजारांहून अधिक महिलांनी सरकार आणि त्यांच्या समाजामध्ये दुवा म्हणून काम केले. जवळजवळ ३० वर्षांनंतर, सामुदायिक प्रयोगांसाठी महिलांना संघटित करण्याच्या या मॉडेलने भूकंप, त्सुनामी, चक्रीवादळे, दुष्काळ आणि अगदी अलीकडे, कोरोना महामारीच्या काळात स्वतःला उपयुक्त सिद्ध केले आहे.
स्वयं शिक्षण प्रयोग (एस. एस. पी.) ही लातूर मराठवाडा येथे प्रायोगिक तत्त्वावर विकसित झालेली संस्था आहे. १९९८ मध्ये औपचारिकपणे संस्थेची नोंदणी करण्यात आली.संस्थापक आणि सामाजिक कार्यकर्त्या कै. प्रेमा गोपालन यांचा असा विश्वास होता की संकट ही महिलांसाठी त्यांच्या समाजामध्ये नेतृत्वाची भूमिका बजावण्याची संधी असते.आज एस. एस. पी. कडे तळागाळातील ५,००० चेंज एजंट म्हणून काम करणाऱ्या महिलांचे सैन्य आहे.सखी (किंवा मैत्रीण) म्हणून त्यांना ओळखले जाते. 3,00,000 महिलांना त्यांनी उद्योजक, शेतकरी आणि समाजाचे नेतृत्व करण्यासाठी सक्षम केले आहे.
हवामान संकटाविरूद्धच्या लढाईत, एस. एस. पी. च्या सखी पुन्हा एकदा ग्रामीण भारतात आघाडीवर आहेत. महाराष्ट्रातील मराठवाडा विभाग शेतकरी आत्महत्यांसाठी कुप्रसिद्ध आहे. दुष्काळग्रस्त प्रदेशात दीर्घकाळ संसाधन-केंद्रित नगदी पिकांच्या लागवडीला प्राधान्य दिल्याने काही प्रमाणात हे कृषी संकट आले.सलग अनेक वर्षे अनियमित पाऊस आणि बाजारपेठेतील चढउतार यांचाही परिणाम झाला. तसेच अनेक शेतकरी कुटुंबांना वारंवार नापीकीचा फटका सहन करावा लागला आहे.यामुळे वाढती कर्जे, संकटग्रस्त स्थलांतर आणि उपासमार यांना तोंड द्यावे लागले आहे.अशा परिस्थितीत एस. एस. पी. च्या सखींनी अत्यल्प व छोट्या भूधारक महिला शेतकऱ्यांमध्ये एक एकर मॉडेल चा प्रचार केला. शेतीसाठी हवामान-लवचिक दृष्टीकोन असलेले हे मॉडेल, एक एकर जमिनीवर विविध प्रकारच्या अन्नधान्य पिकांच्या लागवडीसाठी जैव आदानांचा वापर करते.
एक एकर शेती करणाऱ्या या भागातील छोट्या आणि अल्पभूधारक महिला शेतकऱ्यांचे पिकांचे उत्पादनात २५ टक्क्यांपर्यंत वाढ झाली. लक्षणीय बाब म्हणजे दुष्काळाच्या वर्षांमध्ये आणि कोरोना महामारीच्या काळात सुद्धा या शेतकरी महिला त्यांच्या छोट्या परंतु उत्पादनक्षम जमिनीतून त्यांच्या कुटुंबांचे पोट भरण्यास सक्षम ठरल्या. एस. एस. पी. च्या दृष्टिकोनामुळे काय परिवर्तन घडले ?
एस. एस. पी. च्या सखी त्यांच्या समुदायातील विविध समस्यांवर काम करतात त्यांचे काम त्यांना त्यांच्या स्वतःच्या क्षमता वाढवण्यास मदत करते. उपेक्षित ग्रामीण महिलांना मुख्य प्रवाहात आणणे आणि त्यांना अधिक सक्षम करणे हा यामागचा मुख्य उद्देश आहे.
लातूरमध्ये पथदर्शी प्रयोगापासून संस्थेसोबत काम करणाऱ्या एस. एस. पी. च्या सहयोगी संचालक नसीम शेख, म्हणतात, “मी मराठवाडा, तामिळनाडू, ओडिशा, श्रीलंका आणि तुर्कीमध्ये महिलांना आपत्ती पुनर्वसनासाठी काम करताना पाहिले आहे. या सर्व ठिकाणी त्यांनी कुणीतरी जबाबदारी सोपवण्याची वाट पाहिली नाही. त्यांच्या मुलांसाठी, वडिलधाऱ्यांसाठी, कुटुंबांसाठी, समाजासाठी, प्राण्यांसाठी स्त्रिया ह्या जबाबदाऱ्या, उत्साहाने घेतात.”
जेव्हा पुरुष स्थलांतर करतात किंवा बिगर-शेती नोकऱ्यांकडे वळतात तेव्हा महिला शेतीची जबाबदारी घेतात.तथापि, त्यांची भूमिका अनेकदा मजुराची असते. शेत मालक किंवा शेतकरी म्हणून त्यांच्याकडे पाहिले जात नाही आणि कोणती पिके घ्यायची, किती क्षेत्रात घ्यायची, किती विकायची आणि किती घरात वापरायची याबाबत निर्णय घेण्याच्या प्रक्रियेचा त्या भाग नसतात.
एसएसपीने हे बदलण्याचा निर्णय घेतला. गेल्या दशकभरात, एसएसपीने ७५,००० हून अधिक महिला शेतकऱ्यांना त्यांच्या कुटुंबाची एक एकर जमीन त्यांच्या नावावर करण्यासाठी कुटुंबाशी चर्चा करण्यास मदत केली आहे, ज्याचा वापर त्यांनी बाजरी, डाळी आणि पालेभाज्यांसह पोषक तत्वांनी समृद्ध पिके घेण्यासाठी केला आहे.जेव्हा हा पर्याय नव्हता, तेव्हा काही महिलांनी मोठ्या शेतकऱ्यांकडून जमिनी भाडेतत्त्वावर घेतल्या. ज्या देशात महिलांकडे वारसाहक्काने किंवा मालकीची अशी २ टक्क्यांहून कमी शेतजमीन आहे, त्या देशात हे काही क्षुल्लक काम नाही. मोठ्या शेतकऱ्यांना संकटाला सामोरे जावे लागत असताना हे एक एकर भूखंड त्यांच्या कुटुंबाचे पोट भरू शकतात हे महिलांनी दाखवून दिले आहे. यामुळे या महिला परिणाम कारक प्रभाव पाडतात.
एस. एस. पी. कार्यरत असलेल्या ग्रामीण भागात सामाजिक कुप्रथां मुळे मुली शाळा सोडतात किंवा लवकर लग्न करतात.नसीम यांचा असा विश्वास आहे की त्यांच्यापैकी बऱ्याच जणी त्यांची स्वत:ची ओळख निर्माण करण्यासाठी एस. एस. पी. देऊ करत असलेल्या संधींचा स्विकार करतात. लातूरमध्ये पुनर्वसनावर काम करणाऱ्या महिला संवादसहायकांनी (समुदाय संसाधन व्यक्ती) प्रेमा यांना सांगितले की त्या’ परत जावून’घरी बसून राहणार नाहीत. तेव्हा एस. एस. पी. चा जन्म झाला.
हिंदुस्तान युनिलिव्हर फाउंडेशन येथे पोर्टफोलिओ आणि पार्टनरशीप लीड असणाऱ्या अनंतिका सिंग म्हणाल्या, “आम्ही अनेक संस्थांसोबत काम करतो. पण एस.एस. पी. च्या सखी त्यांचा कार्रयक्षेत्रात अतिशय प्रभावीपणे काम करतात. काही संस्थांमध्ये महिला लाभार्थी असतात पण सहभागी नसतात. इतर संस्थां मध्ये, महिला वरची पायरी चढतात आणि सहभागी होतात.पण एस. एस. पी. अशी संस्था आहे, जिथे महिला नेत्या असतात.त्या प्रक्रियेत जोडल्या जाण्या पासून पूर्णपणे सहभागी होऊन पुढे नेतृत्व करण्याकडे वळतात.”
प्रेमा यांचा विश्र्वास होता की महिलांना प्रशिक्षणापेक्षा अधिक संधीची गरज असते. “आम्ही सखींना शिक्षित करण्यासाठी टेक्नोक्रॅटिक टॉप-डाउन दृष्टीकोन किंवा वर्ग खोल्या वापरत नाही. आम्ही अनौपचारिक समवयस्क शिक्षणावर अधिक अवलंबून असतो”, नसीम म्हणतात.
ही काही सोपी गोष्ट नाही, कारण सखी म्हणून त्यांची भूमिका पार पाडण्यासाठी महिलांना सरकारी अधिकारी, ग्रामपंचायती आणि मोठ्या प्रमाणात शेतकऱ्यांशी मिळून मिसळून राहणे आवश्यक असते. या सार्वजनिक भूमिकांसाठी आवश्यक असलेला आत्मविश्वास आणि कौशल्ये प्राप्त करण्यासाठी त्यांना सहसा दोन वर्षे लागतात.
गेल्या काही वर्षांमध्ये, एस. एस. पी. ने आपल्या सखींसाठी एक प्रशिक्षण मॉड्यूल ट्प्प्या टप्प्याने विकसित केले आहे.तथापि, नसीम यांच्या मते, सर्वात महत्वाची गोष्ट म्हणजे स्त्रिया घराबाहेर पडतात आणि एक्सपोजर मिळवतात. “प्रथम, आम्ही सखींना त्यांचे स्वतःचे जीवन सुरक्षित करण्यात मदत करतो.त्यानंतर त्यांना त्यांच्या समुदायात कामे दिली जातात. हळूहळू त्या इतर गावांना भेट देतात आणि नवीन गटांशी बोलतात.त्यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास वाढतो. कालांतराने त्या गट स्तरावरील सरकारी अधिकाऱ्यांना भेटतात.” एस. एस. पी. मधील प्रशिक्षक काका अडसूळ म्हणतात की, महिलांना आवश्यक असलेली सॉफ्ट स्किल्स प्राप्त करण्यासाठी रोल मॉडेल्स महत्त्वाची असतात.
ही संस्था प्रथम प्रत्येक सखीला तिच्या स्वतःच्या आर्थिक आणि सामाजिक आव्हानांचा सामना करण्यास मदत करत असल्याने, एक अशी परिसंस्था तयार होते ज्यामध्ये महिलांना इतरांची मदत करण्यासाठी प्रेरित केले जाते.
संस्थेचे नाव-स्वयं शिक्षण प्रयोग-याचा शब्दशः अर्थ स्व-शिक्षण आणि प्रयोग असा आहे आणि ही संस्था करत असलेल्या प्रत्येक गोष्टीच्या डीएनएमध्ये हे अंतर्भूत आहे. सखींना त्यांची स्वतःची शेते आणि व्यवसाय प्रयोगशाळा म्हणून वापरण्यास एस. एस. पी. प्रोत्साहित करते. ज्यामध्ये त्या नवीन पद्धतींचा प्रयोग करतात. आणि नंतर त्यांच्या गावातील इतरांना आपण शिकलेल्या गोष्टी सांगतात.
एकीकडे, सरकारमधील तज्ज्ञ कृषी विज्ञान केंद्र सखींना त्यांच्या लॅब-टू-लँड चाचण्यांमध्ये मदत करतात.दुसरीकडे, महिला त्यांची स्वतःची कौशल्ये आणि पारंपरिक ज्ञान समोर आणतात.उदाहरणार्थ, जेव्हा सखींना ठिबक सिंचनाबद्दल शिकवले जात होते परंतु बाजारातून या प्रणाली खरेदी करण्यासाठी त्यांच्याकडे संसाधने नव्हती, तेव्हा त्यांनी फवारणीसाठी छिद्रे असलेल्या पाईप्सचा वापर करण्यास सुरुवात केली.हे स्वस्त आणि लवचिक असे दोन्ही होते.महिला शेतकऱ्यांनी धान्य साठवताना कीटकांचा प्रादुर्भाव रोखण्यासाठी कडुनिंबाची पाने आणि खत म्हणून अझोला (जलीय फर्न) वापरण्यासारख्या पारंपारिक पद्धती देखील परत आणल्या आहेत.
वैशाली बाळासाहेब घुगे, एक प्रशिक्षक, म्हणतात की इतर शेतकऱ्यांना शिफारस करण्यापूर्वी सर्वकाही त्या स्वतः वापरून पाहतात.त्यांना आठवते की जेव्हा त्यांनी त्यांची एक एकर शेती सुरू केली तेव्हा त्यांच्या कुटुंबातील सदस्य आणि नातेवाईक त्यांच्या जगावेगळ्या पद्धतींमुळे आचंबित झाले होते, परंतु आता ते त्यांचा सल्ला घेतात.जेव्हा त्यांनी वर्मीकम्पोस्टिंग करण्यास सुरुवात केली, तेव्हा त्यांना आंब्याच्या झाडाची मदत झाली ज्याच्या खाली त्यांनी वर्मीकम्पोस्टिंग केले. या झाडाची इतकी लक्षणीय भरभराट झाली की इतर शेतकऱ्यांना त्यांच्या पिकांचे आणि शेतांचे पोषण करण्यासाठी ही पद्धत वापरण्याबद्दल सहजपणे पटवून देता आले.
नसीम सांगतात की जेव्हा जेव्हा एस. एस. पी. नवीन प्रकल्पाला सुरुवात करते, तेव्हा महिलांचे गट केवळ सामायिक ज्ञानच नव्हे तर त्यातून शिकण्या जोगे काय आहे याचा एक आराखडा तयार करतात.त्या म्हणतात, “तज्ञ आणि बाहेरील लोक एखाद्या समाजातील चलनवलन समजू शकत नाहीत.” सखीला सोबत आणण्याबरोबरच, एस. एस. पी. एक गाव कृती गट स्थापन करते ज्यामध्ये ग्रामपंचायतीचे प्रतिनिधी आणि उपेक्षित गटांसह विविध भागधारकांचा समावेश असतो.
जेव्हा एस. एस. पी. ने महिला शेतकऱ्यांना एक एकर शेती करण्यास मदत करायला सुरुवात केली, तेव्हा या कुटुंबांची अन्न सुरक्षा सुनिश्चित करणे हा त्यांचा मूळ उद्देश होता. एसएसपीने आता आपल्या प्रयत्नांचा आपला आवाका वाढवून ते शेतकऱ्यांना अन्नधान्य मूल्य साखळीत पुढे जाण्यास मदत करत आहे. यापैकी काही महिलांनी डाळी आणि तृणधान्यांसारख्या स्थानिक उत्पादनांसाठी प्रक्रिया उद्योग सुरू केले आहेत.इतर महिला वर्मीकम्पोस्टसारखे कृषी आदान तयार करतात किंवा लुप्तप्राय जातींसाठी बियाणे पालक किंवा बियाणे माता बनतात. त्यांनी खरेदी, प्रक्रिया आणि विपणनासंदर्भात लाभ मिळवण्यासाठी गटही तयार केले आहेत.काही जणी पशुपालन, कुक्कुटपालन आणि दुग्धव्यवसाय यासारखे संलग्न व्यवसायही सुरू करत आहेत.
गट समन्वयक अर्चना माने म्हणतात की एक व्यवसाय दुसऱ्या व्कयवसायाकडे नेतो आणि आता त्या वर्षाला 10 लाख रुपये कमावतात.एस. एस. पी. ची प्रशिक्षण आणि मार्गदर्शन महिलांना व्यवसाय कौशल्ये, विपणन सहाय्य, आर्थिक साक्षरता, स्टार्ट-अप भांडवल आणि शेवटच्या टप्प्यातील वितरण व्यवस्थेच्या माध्यमातून मोठ्या कंपन्यांशी जोडणी देखील करुन देते. “त्याने माझे आयुष्य बदलले आहे. मी सर्वोत्तम पगाराची नोकरी मिळाली तरीही उद्योजकता सोडणार नाही”, अर्चना म्हणतात.
आपत्ती व्यवस्थापन म्हणून जे सुरू झाले ते दीर्घ पल्ल्यासाठी एक अनुकूल मॉडेल असल्याचे सिद्ध झाले आहे. नसीम म्हणतात, “जरी एस. एस. पी. तिथे नसली तरी तिच्या समुदायासाठी सखी हा एक महत्त्वाचा स्रोत राहील.”
प्रेमा यांनी ‘पुनर्बांधणी अधिक चांगली’ करण्याच्या उद्देशाने सखी चळवळ सुरू केल्यापासून, महिला सामुदायिक संसाधन व्यक्ती ही कल्पना देशात लोकप्रिय झाली आहे.एस. एस. पी. ने एक अनुकरणीय प्रकल्प तयार केला आहे, जो समाजाच्या आव्हानांना सामोरे जाताना नियोजन आणि निर्णय महिलांच्या हातात ठेवतो आणि त्यांच्यात सार्वजनिक नेतृत्वाची भूमिका स्वीकारण्यासाठी आवश्यक असलेला आत्मविश्वास निर्माण करतो.प्रकल्पात सामील होणाऱ्या प्रत्येक सखीसह आणि सेवा दिल्या जाणाऱ्या प्रत्येक समाजासह, प्रेमा यांचे स्वप्न जिवंत होत राहते.
देबोजीत दत्ता यांनी या लेखासाठी योगदान दिले आहे.
मूळ इंग्रजीतील लेखाचा मराठी अनुवाद करताना ट्रांसलेशन टूल चा वापर केला आहे. प्रमोद सडोलीकर यांनी अनुवादीत लेख तपासण्याचे व संपादनाचे काम केले.
—
