ભારત, મોટા ભાગના વિકાસશીલ દેશોની જેમ, અનૌપચારિક રોજગારની અડગતા થી અજાણ નથી, જેનું વર્ણન એવા તમામ કામો તરીકે કરવામાં આવે છે જે પર્યાપ્ત રીતે નોંધાયેલા, નિયંત્રિત અથવા કાનૂની માળખા દ્વારા સુરક્ષિત નથી. તે રોજગાર વ્યવસ્થાઓ ની વિપુલતાને આવરી લે છે, જેમાં દૈનિક વેતન પર કામ કરતા કૃષિ કામદારો, સ્વ-રોજાગર ધરાવતા ફેરિયાઓ, અને કોન્ટ્રાક્ટ મજૂરો નો સમાવેશ થાય છે.
અંદાજો સૂચવે છે કે ભારતમાં 90 ટકાથી વધુ રોજગાર અનૌપચારિક છે. આ દાયકામાં શ્રમ દળમાં જોડાનારા લોકોમાં જ વધારો તો થશે જ, અને જો આ વલણ ચાલુ રહેશે, તો અનૌપચારિક રોજગારમાં જોડાતા કામદારો પણ વધશે. આ ચિંતાનું એક ગંભીર કારણ છે, કારણ કે અનૌપચારિક કામદારોને અનેક અનિશ્ચિતતા નો સામનો કરવો પડે છે- વેતનની ચૂકવણી માં શોષણ, જોખમી કામ કરવાની પરિસ્થિતિ, સામાજિક સુરક્ષાની મર્યાદિત પહોંચ– બધું પર્યાપ્ત કાનૂની રક્ષણ વિના. સ્વાભાવિક રીતે, ઈન્ટરનેશનલ લેબર ઓર્ગેનાઈઝેશન (આઈ.એલ.ઓ) જેવી એજન્સીઓ દ્વારા નીતિ રૂપ પ્રતિભાવ અને બહુપક્ષીય કાર્યવાહી બંનેમાં અનૌપચારિકતા ઘટાડવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવે છે . જો કે, અનૌપચારિકતા ના લક્ષણો અને અનિશ્ચિતતા ઔપચારિક ક્ષેત્રમાં રોજગારના વિવિધ સ્વરૂપો માં પ્રચલિત છે, જેમાં મુખ્ય સરકારી કાર્યક્રમો નો સમાવેશ થાય છે, જેમાંથી ઘણા કાર્યક્રમ માં સ્ત્રીઓ નું વર્ચસ્વ છે. આવું એક ઉદાહરણ એક્રેડિટેડ સોશ્યલ હેલ્થ એક્ટિવિસ્ટ (આશા) નું છે.
ASHAઓ મહિલા સમુદાય આરોગ્ય કાર્યકરો (કૉમ્યૂનિટી હેલ્થ વર્કર્સ-CHWs) છે, જેઓ પાયાના સમુદાયો અને જાહેર આરોગ્ય પ્રણાલી વચ્ચે પ્રથમ–અને ક્યારેક એકમાત્ર– સંપર્ક બિંદુ તરીકે કામ કરે છે. સમુદાયમાંથી દોરવામાં આવતા, તેઓ ને જાગૃતિ ફેલાવવા, આરોગ્ય સંભાળના અધિકારો સુધી પહોંચવાની સુવિધા અને માતા અને બાળકના સ્વાસ્થ્ય ને પ્રોત્સાહન આપવા સહિતના કાર્ય કરવા માટે તાલીમ આપવામાં આવે છે. આ કર્યો માં કટોકટી ના સમયગાળા દરમિયાન, જેમકે રોગચાળા અને વિશિષ્ટ આરોગ્ય સંભાળ યોજનાઓ દ્વારા વધારો થાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, આશા કાર્યકર્તા કેન્દ્ર સરકારના એનિમિયા મુક્ત ભારત કાર્યક્રમ હેઠળ દવાની ટીકડીના વિતરણમાં સામેલ છે. રાજ્યના કાર્યક્રમો પણ આજ કરે છે, તેનું ઉદાહરણ તેલંગાણાની KCR કિટ યોજના છે, જેની અંતર્ગત સગર્ભા માતાઓને કીટ વિતરણ નું સમર્થન ASHAઓ ની ફરજ છે.
WHO નો ગ્લોબલ હેલ્થ લીડર્સ એવોર્ડ જીતેલ ASHAઓ જાહેર આરોગ્ય પ્રણાલી માટે અનિવાર્ય બની ગયા છે . છતાં, ઔપચારિક કામદારો તરીકેની તેમની સ્થિતિ વિવાદાસ્પદ છે. સરકારના આંકડાશાસ્ત્ર શાખા માં કામદાર તરીકે ગણાતા હોવા છતાં તેમની સાથે કરાતો વ્યવહાર ઔપચારિક કામદારો માફક કરવામાં આવતો નથી. તેના બદલે, તેમને બિન-માનક રોજગાર સ્વરૂપે દર્શાવવામાં આવે છે. બિન-માનક રોજગાર વિવિધ સ્વરૂપ લઈ શકે છે, જેમ કે પેટા-કરાર (આઉટસોર્સીંગ), કરાર આધારિત, દૈનિક વેતન અથવા સ્વયંસેવક કાર્ય. અને ASHAs દ્વારા કરવામાં આવતું કામ છેલ્લી શ્રેણી ના વર્ણન થી વધારે મેળ ખાય છે. આના કારણે ASHAઓને અનૌપચારિક કામદારોની જેમ યોગ્ય કામમાં ઘણી ખામીઓનો સામનો કરવો પડે છે. અહીં કેટલાક ઉદાહરણો છે:
ASHA ની કલ્પના પાર્ટ-ટાઇમ કામદાર તરીકે કરવામાં આવી હતી, જે દિવસમાં માત્ર ચારથી પાંચ કલાક કામ કરે છે. જો કે, ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં, એક ASHA આશરે ૧૦૦૦ લોકોને સેવા પૂરી પાડે છે, જ્યારે શહેરી વિસ્તારોમાં આ સંખ્યા ૨૫૦૦ જેટલી મોટી છે. આ વિશાળ વસ્તીને સેવા પૂરી પાડવામાં નોંધપાત્ર સમય નિયુક્ત કરવાની આવશ્યકતા છે. સમયાંતરે બાંધવામાં આવેલા કર્તવ્યો, સમુદાય પ્રત્યેની સંભાળની ફરજ, રેકોર્ડ રાખવાની જરૂરિયાત, અને ખાસ કરીને, રોગચાળા જેવી કટોકટી દરમિયાન જવાબદાર હોવાનો અર્થ એ થાય છે કે ASHA મોટાભાગે કોઈ પણ નિશ્ચિત કામના કલાકો વિના, સંપૂર્ણ દિવસ કામ કરવામાં વિતાવે છે.
કર્ણાટકમાં આનુષંગિક નર્સ/મિડવાઇફ માટે લઘુત્તમ વેતનરૂપિયા ૧૨,૫૮૦/- થી રૂપિયા ૧૩,૫૪૦/- પ્રતિ મહિને છે, જ્યારે હિમાચલ પ્રદેશમાં અર્ધ-કુશળ આરોગ્યસંભાળ કાર્યકર માટે લઘુત્તમ વેતન રૂપિયા ૧૦,૧૭૫/- થી રૂપિયા ૧૧,૧૦૦/- પ્રતિ મહિને છે. ASHA માટે એવું નથી, તેમને પાર્ટ-ટાઇમ સ્વયંસેવક તરીકે ગણવામાં આવે છે. તેમને વેતન ચૂકવવામાં આવતું નથી પરંતુ તેના બદલે કામદારી આધારિત પ્રોત્સાહન અને માનદ વેતન આપવામાં આવે છે. આ રકમ લઘુત્તમ વેતનના ધોરણો કરતાં ઘણી ઓછી છે. માનદ વેતનની રકમમાં પણ વ્યાપક રાજ્ય-સ્તરીય તફાવત છે, પરંતુ અહેવાલો સૂચવે છે કે તે સામાન્ય રીતે થોડા હજાર રૂપિયાથી વધુ નથી, તેમાં થોડા હજાર પ્રોત્સાહન-આધારિત ચુકવણી તરીકે બહાર પાડવામાં આવે છે. તેથી, લાંબા સમય સુધી કામ કરવા છતાં, ASHA નજીવી રકમ કમાય છે, જેમાં ઓવરટાઇમ કામ કરવા માટે કોઈ વળતર નથી.
મૂળભૂત અધિકારોના અમલીકરણ માટે વિરોધ નો આશરો લેવો પડે ત્યારે વ્યવસાયિક સલામતી અને કામદારી પરિસ્થિતિઓની વાત આવે ત્યારે ASHA ને વારંવાર નિરાશા નો અનુભવ કરવામાં આવે છે. દાખલા તરીકે, રોગચાળા દરમિયાન, ‘COVID વોરિયર્સ’ (કોવિડ યોદ્ધા) નામ આપવામાં આવ્યું હોવા છતાં, તેઓ વ્યક્તિગત રક્ષણાત્મક ઉપકરણોની જોગવાઈ માટે લડવું પડ્યું. આ કેવળ
રોગચાળામાં થી ઉદ્ભવતા તર્કરીતી જરૂરિયાતની પડકારોનું પ્રતિબિંબ નથી, પરંતુ તેનાથી મોટી એવી એક બેચેનીનું લક્ષણ છે. રોગચાળા પહેલા પણ, ASHA એ પરિવહન માટે ના વિકલ્પો, અથવા ખર્ચના ભથ્થાની જોગવાઈ માટે (મોટા પ્રમાણમાં અપૂર્ણ) માંગણી કરી છે. તેમ છતાં ફિલ્ડ વર્કર (ક્ષેત્ર કાર્યકર) હોવાની ફરજ તેમને દર્દીઓને વિષમ કલાકોમાં અને સંભવિત અસુરક્ષિત વાતાવરણમાં પણ સેવા આપવાની હોય છે.
ASHA કર્મચારી રાજ્ય વીમા (ESI) અને કર્મચારી ભવિષ્ય નિધિ (EPF) યોજનાઓની જોગવાઈઓમાં આવતી નથી , જેની માંગ યુનિયનો દ્વારા કરવામાં આવી છે. કદાચ તેમની અનૌપચારિકતાની સૌથી સ્પષ્ટ કબૂલાત એ છે કે ઈ-શ્રમ પ્રોગ્રામમાં તેમનો સમાવેશ થાય છે, જેની ખાસ કરીને શરૂઆત અસંગઠિત કામદારની સામાજિક સુરક્ષા ની જોગવાઈ માટે ડેટાબેઝ બનાવવા થી કરવામાં આવી છે. જો કે તે જે સુરક્ષા પ્રદાન કરે છે, તેના સંદર્ભમાં આવકાર્ય છે, પરંતુ આશ્ચર્યજનક વાત એ છે કે આરોગ્યસંભાળ પ્રણાલીનો અભિન્ન અંગ હોવા છતાં ASHA ને અસંગઠિત માનવામાં આવે છે. એ જ રીતે, ૨૦૧૮માં, કેન્દ્ર સરકારે ASHA લાભ પેકેજ પસાર કર્યું, જેથી બે યોજનાઓ હેઠળ યોગ્ય ASHAને સામાજિક વીમા કવચ ને લાયક જાહેર કરી. જો કે, આ જાહેર વીમા યોજનાઓ નાગરિકો માટે નજીવા પ્રીમિયમ પર ઉપલબ્ધ છે, જેમાં ASHA માટે એકમાત્ર ફાયદો એ છે કે પ્રીમિયમ નું વહન સરકાર દ્વારા કરવામાં આવે છે. આ ASHAની માંગણીઓથી ઘણું ઓછું છે. ASHA કાર્યકરો માટે સામાજિક સુરક્ષાનો અભાવ ૨૦૨૦ માં વધુ પ્રકાશિત થયો હતો, જ્યારે તેઓએ તબીબી કવરેજના વિસ્તરણ, બાકી ચુકવણી, અને વેતનમાં વધારા માટે રાષ્ટ્રવ્યાપી વિરોધ કર્યો હતો.
આ પડકારો સિવાય, ASHA એ મૂળ પિતૃસત્તાક ધોરણો ધરાવતા સમાજમાં મહિલા પગ-સૈનિકો છે. તેના કારણે તેમને સમુદાયના સભ્યો તરફથી ઉત્પીડન અને કેટલીકવાર હિંસા નો સામનો કરવો પડે છે. સ્ત્રી તરીકે, તેઓ પાસે સામાજિક રીતે લાદવામાં આવેલી, તેમના પરિવારની સંભાળ રાખવાની વધારાની જવાબદારી પણ છે, જે અવેતન કામ છે.
જો કે, આ અનૌપચારિકતા ASHA સુધી મર્યાદિત નથી. વિવિધ સરકારી કાર્યક્રમોમાં કામદારોની અન્ય કેટલીક શ્રેણીઓ સમાન પડકારોનો સામનો કરે છે. જેમાં આંગણવાડી કાર્યકરો, અને મધ્યાહન ભોજન કાર્યકરોનો સમાવેશ થાય છે. તેમના કામની અંશકાલિક (પાર્ટ-ટાઈમ) સ્વભાવને ઘણીવાર આનું કારણ કહેવામાં આવે છે. જો કે, તે જાણીતું છે કે આ ભૂમિકા પાર્ટ-ટાઇમ ની નથી. દાખલા તરીકે, આંગણવાડી કાર્યકરો– આરોગ્યસંભાળ કાર્યકરો, અને શિક્ષકો– બંને તરીકે સેવા આપે છે, અને ઘણીવાર તેમને પોતાના કાર્યક્ષેત્ર થી અલગ, જેમ કે દવા નું સંચાલન, વિધવાઓ અને વિકલાંગ વ્યક્તિઓ નું ટ્રેકિંગ (પગેરું) અને સર્વેક્ષણ, અને કેટલાક કિસ્સાઓમાં પશુઓના સર્વેક્ષણનું પણ કામ આપવામાં આવે છે.
જવાબ સરળ છે: આપણે તેમના પ્રયત્નો ને ઓળખવા જોઈએ અને તેમની કાર્યની શરતોને ઔપચારિક બનાવવી જોઈએ.
અને અનુભવે આપણને બતાવ્યું છે કે સરકાર માટે આમ કરવું શક્ય છે. પાકિસ્તાનના સામુદાયિક લેડી હેલ્થ વર્કર્સનો (LHWs) ઉદાહરણ લઈએ જેમના કામને ‘ઓલ પાકિસ્તાન લેડી હેલ્થ વર્કર્સ એસોસિએશન’ ના પ્રયાસ દ્વારા સફળતાપૂર્વક ઔપચારિક કરવામાં આવ્યું છે. જ્યારે તેઓ હજુ પણ સંઘર્ષ, અને ચૂકવણીમાં વિલંબ નો સામનો કરે છે, તેમના ઔપચારિકીકરણની ઘણી હકારાત્મક અસર થઈ છે. દાખલા તરીકે, આથી મહિલા આરોગ્ય કર્મચારીઓની આવકમાં વધારો થયો છે, જેઓ ઘણીવાર આર્થિક રીતે નબળી અવસ્થા માંથી આવે છે. તેઓ તેમના પરિવારમાં મોટાભાગની કમાણી કરનાર હોવાથી , આ ઔપચારિકતાએ તેમના બાળકોના શિક્ષણ, સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓના સંચાલન અને તેમના ઘરના રોજિંદા સંચાલન પર પણ સકારાત્મક અસર કરી છે. ભારતમાં, ઓડિશા સરકારે તાજેતરમાં જાહેરાત કરી કે તે કોન્ટ્રાક્ટ કામદારોને નિયમિત કરશે, જે આપણને દર્શાવે છે કે ઔપચારિકીકરણ શક્ય છે.
નીતિ ઘડવૈયાઓ માટે એ સ્વીકારવું મહત્વપૂર્ણ છે કે ASHA અને આવા ઘણા કાર્યકરો પાયાના સ્તરે અગત્યની ફરજ બજાવે છે. તેમની કામ કરવાની પરિસ્થિતિઓ અને વેતનને ઔપચારિક કરવાથી તેમને જરૂરી સુરક્ષા મળશે અને તેઓ તેમની નોકરી વધુ સારી રીતે કરવા સક્ષમ બનશે. આ મૂળભૂત અધિકારો છે જે માનવાધિકાર તરીકે અને I.L.O. ના યોગ્ય કાર્ય એજન્ડામાં ઉપલબ્ધ કરાવવા જોઈએ . ASHA પોતે છેલ્લા કેટલાક સમયથી આની માંગ કરી રહ્યા છે, અને કેટલાક મહત્વપૂર્ણ હિતધારક જૂથોએ પોતાનો ટેકો દર્શાવ્યો છે. વિવિધ સરકારી યોજનાઓમાં (ASHA સહિત) કામદારો ની વિવિધ શ્રેણીઓ માટે સેવાની શરતો, વેતન અને સામાજિક સુરક્ષા, ઉદાહરણ તરીકે, ભારતીય શ્રમ પરિષદ (ILC) ના ૪૫મા અને ૪૬મા બંને સત્રમાં ચર્ચા કરવામાં આવી હતી. ૪૬મી ILCની ભલામણોમાં ESI અને EPF હેઠળ ASHA નું કવરેજ હતું.
૨૦૨૦ માં, શ્રમ અંગેની સંસદીય સ્થાયી સમિતિએ (Parliamentary Standing Committeeએ) પણ જણાવ્યું હતું કે ASHA અને આંગણવાડી કાર્યકરોનું કાર્ય ઔપચારિક હોવું જોઈએ, પ્રોત્સાહન અને માનદ વેતનને અનુસરવાને બદલે તેમના વેતન ને વ્યાખ્યાયિત કરવું જોઈએ, અને તેને માનદ કાર્યકર્તા તરીકે ગણવામાં આવવી જોઈએ નહીં.
જ્યારે આ કામદારોને ઔપચારિક બનાવવાની નાણાકીય અસરો નિઃશંકપણે મોટી છે, આ નાણાં આરોગ્યસંભાળ અને યોગ્ય કાર્યના લાંબા ગાળાના રોકાણો તરીકે ગણવા જોઈએ. પાકિસ્તાનના LHWs ના પુરાવા મુજબ, ઔપચારિકતાથી વધુ જાહેર દ્રિષ્ટીગોચરતા પરિણમી શકે છે, તે સહિત ASHA ને કાયદેસર કામદાર તરીકે માન્યતા અને સ્વીકૃતિ પણ પ્રાપ્ત થશે. તેમના કાર્યને ઔપચારિક બનાવવાનો અર્થ એ પણ થશે કે તેમની સંભાળના કાર્યને આર્થિક અને સામાજિક, બંને રીતે વધુ સારી રીતે મૂલ્યાંકન કરવામાં આવશે.
ટ્રાન્સલેશન ટૂલનો ઉપયોગ કરીને અંગ્રેજીમાંથી અનુવાદિત કરવામાં આવેલ આ લેખની સમીક્ષા અને તેનું સંપાદન મનસ દક્ષિણી દ્વારા કરવામાં આવેલ છે.
—
