હું ગુજરાતના મહીસાગર જિલ્લાના મોટાઓરા નામના એક નાના ગામની છું. મારા ગામના મોટા ભાગના રહેવાસીઓની જેમ, હું પણ ભીલ જાતિની છું. ત્રણ ભાઈ-બહેનોમાં હું સૌથી મોટી છું; મારા બન્ને નાના ભાઈ-બહેન હાલ માધ્યમિક શાળામાં છે. અમારા ગામમાં મારા કુટુંબનું એક ઘર છે, એક નાનકડું ખેતર છે અને થોડાઘણા ઢોર છે.
હું નાની હતી ત્યારે ભવિષ્યમાં મારે શું કરવું છું એનો મને કોઈ સ્પષ્ટ ખ્યાલ નહોતો. પરંતુ મારા સમુદાયના લોકો જે પરિસ્થિતિઓમાં રહે છે, જીવે છે એ પરિસ્થિતિ આદર્શ પરિસ્થિતિથી સાવ અલગ છે, એ બાબત વિષે હું વધુને વધુ જાગૃત થઈ રહી હતી. ગામમાંથી સ્થળાંતરનો દર સતત વધી રહ્યો હતો, અનેઆસપાસના જંગલમાંથી મેળવેલા સંસાધનોનો આડેધડ ઉપયોગ થતો હતો. ગામમાં કૂવાઓની હાલત ખરાબ હતી, અને પીવાના પાણીની ઉપલબ્ધતા એ મુખ્ય સમસ્યા હતી. સૌથી અગત્યની વાત મેં એ નોંધી કે ગ્રામ સભાઓ જેવી મહત્વપૂર્ણ ચર્ચાઓમાં ગામની મહિલાઓની ઉપસ્થિતિ ન હતી.
તેથી અમારા ગામની સ્થિતિ સુધારવા માટે મને મારા સમુદાય સાથે, ખાસ કરીને સમુદાયની મહિલાઓ સાથે કામ કરવાની પ્રેરણા મળી. ગામમાં ઉછરેલ અને સમુદાયની વિવિધ મુશ્કેલીયો અને પડકારોથી વાકેફ હોવા થી મને વિશ્વાસ હતો કે ગામની પરિસ્થિતિમાં હું અર્થપૂર્ણ પરિવર્તન લાવી શકીશ. મને મારા ગામના ‘સાત કુંડિયા મહાદેવ ખેડૂત વિકાસ મંડળ’ ના કામ વિષે જાણ થઈ. આ મંડળ ફાઉન્ડેશન ફોર ઇકોલોજીકલ સિક્યોરિટી (એફઈએસ) દ્વારા સમર્થિત છે. મને એ પણ સમજાયું કે મંડળ દ્વારા પારિસ્થિતિકીય પુનઃસ્થાપન અને આજીવિકા વધારવા માટેના કાર્યક્રમોનું સંયોજન, અમારા સમુદાયના લાભ માટે ઉચિત મિશ્રણ ધરાવે છે. 2021 માં હું ગામના મંડળમાં જોડાઈ અને ત્યારથી હું સામુદાયિક સંસાધન વ્યક્તિ (કમ્યુનિટી રિસોર્સ પર્સન – સીઆરપી) તરીકે કામ કરી રહી છું.
સીઆરપી તરીકે મેં મારું કામ શરૂ કર્યું ત્યારથી હું આસપાસના જંગલ અને તેના સંસાધનોના રક્ષણ અને વ્યવસ્થાપનના હેતુથી થઈ રહેલી અનેક પ્રવૃત્તિઓમાં શામેલ થઈ છું. ગ્રામ સમિતિ/મંડળને મજબૂત બનાવવી અને જંગલોને પુનર્જીવિત કરવા એ અમારા દ્વારા વિસ્તારના કુદરતી સંસાધનોના સંરક્ષણ માટે અપનાવેલી પ્રાથમિક વ્યૂહરચના છે. મહાત્મા ગાંધી રાષ્ટ્રીય ગ્રામીણ રોજગાર ગેરંટી યોજના (મહાત્મા ગાંધી નેશનલ રુરલ એમ્પ્લોયમેન્ટ ગેરેંટી – એમજીએનઆરઈજીએસ – મનરેગા) અંતર્ગત લોકોને સરળતાથી રોજગારીની પહોંચ મળી રહે એ માટે પણ હું કામ કરું છું. આ માટે હું મંડળીને વાર્ષિક શ્રમ બજેટ તૈયાર કરવામાં મદદ કરું છું જે બ્લોક અને જિલ્લા કચેરીઓમાં રજૂ કરવામાં આવે છે. રોજગાર મેળવવા માંગતા લોકોને બજેટના આધારે કામ ફાળવવામાં આવે છે. અમારા ગામમાં મનરેગા અંતર્ગત ફાળવવામાં આવતા કામમાં વન સંરક્ષણ, ચેકડેમ બાંધવા અને કૂવા ખોદવાનો સમાવેશ થાય છે. ગામડાના લોકોને સ્થાનિક સ્તરે રોજગાર મેળવવા માટે સક્ષમ બનાવવાથી આજીવિકાની સમસ્યાને હલ કરવામાં મદદ મળવાની સાથોસાથ સ્થળાંતર પણ ઘટે છે.
સવારે 6.00: હું વહેલી ઊઠી જાઉં છું અને પછીના થોડા કલાકો નાહી-ધોઈને પરવારવામાં, નાસ્તો કરવામાં અને ઘરના કામકાજમાં મદદ કરવામાં ગાળું છું. ગામના બીજા ઘણા લોકોની જેમ મારો પરિવાર આવકના ગૌણ સ્ત્રોત તરીકે પશુપાલન પર આધાર રાખે છે. તેથી વહેલી સવારે ગૌશાળાની સફાઈ કરવામાં, ગાયોને પાણી પીવડાવવામાં અને તેમને દોહવામાં હું મારી માઁની મદદ કરું છું.
મારા ગામના લોકોએ આજીવિકાના વૈકલ્પિક સ્ત્રોતો વિશે ગંભીરતાપૂર્વક વિચારવું પડ્યું કારણ કે માત્ર ખેતી પર આધાર રાખવો એ એક વ્યવહારુ વિકલ્પ ન હતો. ખેતી માટે વધુ જમીન ઉપલબ્ધ નથી, અને ગામડાની વિષમ ભૌગોલિક પરિસ્થિતિ ખેતીના કામને વધુ પડકારજનક બનાવે છે. દરેક ખેડૂત દ્વારા ઉગાડવામાં આવતી ઉપજ તેમને અને તેમના પરિવારોને ટકાવી રાખવા માટે માંડ પૂરતો થાય છે. હવે હું પરિવારોને તેમના આજીવિકાના વિકલ્પોમાં વૈવિધ્ય લાવવામાં મદદ કરવા માટે કામ કરી રહી છું. લોકો પશુપાલન અને વન્ય પેદાશો એકઠી કરવાનું કામ કરી રહ્યા છે ત્યારે વિવિધ કાર્યક્રમો દ્વારા હું તેમને એ વધારવામાં મદદ કરી રહી છું.
સવારે 10.00: એકવાર ઘરના કામકાજમાં મદદ કરવાનું પૂરું થાય એ પછી હું ફિલ્ડવર્ક માટે બહાર નીકળું છું. દિવસના પહેલા ભાગમાં હું ગામના જુદા જુદા પરિવારોની મુલાકાત લઉં છું. આ પરિવારોની માહિતી ભેગી કરવી, મારી જવાબદારીઓનો મુખ્ય ભાગ છે. તેમનું સર્વેક્ષણ કરતી વખતે હું તેમના પરિવારના સભ્યોની સંખ્યા તેમજ તેમની ઉંમર, તેમના શૈક્ષણિક સ્તર અને લિંગ સંબંધિત માહિતી મેળવું છું. આ પારિવારિક સર્વેક્ષણો મનરેગા શ્રમ બજેટ અને ગ્રામ પંચાયત વિકાસ યોજના (ગ્રામ પંચાયત ડેવલપમેન્ટ પ્લાન – જીપીડીપી) માટે જરૂરી માહિતી પૂરી પાડે છે, એ બન્ને તૈયાર કરવામાં હું મદદ કરું છું. મેં જે પહેલું બજેટ તૈયાર કરવામાં મદદ કરી હતી તેમાં રોજગારની સુરક્ષા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું હતું. પરંતુ આખરે અમને સમજાયું કે પાણીના (વ્યવસ્થાપન માટેના) માળખાં બાંધવાથી ભવિષ્યમાં અમારી ઉત્પાદકતા અને આવક વધારવામાં પણ મદદ મળી શકે છે. આ મુદ્દાઓ તાજેતરના બજેટમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે.
ગામમાં પાણીની અછતનો અર્થ એ થતો હતો કે મહિલાઓને નદીમાંથી પાણી લેવા માટે નિયમિતપણે એક કિલોમીટર ચાલીને જવું પડતું હતું. ભૂગર્ભજળના સ્ત્રોતોને ફરીથી સક્રિય કરીને આ સમસ્યાનો ઉકેલ લાવવા માટે મેં ભૂગર્ભજળ સર્વેક્ષણ કરવાનું શરૂ કર્યું. આ સર્વેક્ષણો અમને એ સમજવામાં મદદ કરે છે કે કયા વિસ્તારોમાં ભૂગર્ભજળ રીચાર્જનું કામ કરવાની સખત જરૂર છે, અને સર્વેક્ષણો દરમિયાન ગ્રાઉન્ડવોટર મોનિટરિંગ ટૂલ નામની એપ્લિકેશનનો ઉપયોગ કરીને કૂવાઓનું જીઓટેગિંગ પણ કરવામાં આવ્યું. જીઓટેગિંગ અમને જે કૂવાઓને રિચાર્જ કરવાની જરૂર છે તેની અને જે કૂવાઓનો ઉપયોગ સમજદારીપૂર્વક કરવામાં આવી રહ્યો છે તેની નોંધ રાખવામાં મદદ કરે છે. સમય સમયે ગામની બદલાતી પરિસ્થિતિઓ અને તેની વર્તમાન જરૂરિયાતોનું મૂલ્યાંકન કરવા હું નિયમિત અંતરે આવા સર્વેક્ષણો હાથ ધરું છું. હાલ સુધીમાં અમે સમગ્ર ગામમાં 10 કૂવાઓની સફાઈ કરી તેમને પુનર્જીવિત કરવામાં સફળ રહ્યા છીએ, અને પાણીની અછતની સમસ્યાના ઉકેલ માટે આ કામ અમૂલ્ય સાબિત થયું છે.
દિવસ દરમિયાન હું સમિતિની બેઠકોમાં પણ હાજરી આપું છું. અમે આ બેઠકો દરમિયાન સ્થાનિક કુદરતી સંસાધનોના વ્યવસ્થાપન વિશે સામૂહિક રીતે નિર્ણયો લઈએ છીએ. થોડા સમય પહેલા વન વ્યવસ્થાપન સંબંધિત ઘણા નિયમોનું પાલન કરવામાં આવતું ન હતું. ઉદાહરણ તરીકે, કેટલાક ખેડૂતો તેમની આવકમાં પૂરક બની શકે તેવા સંસાધનો માટે જંગલના કેટલાક ભાગોમાંથી ઝાડ કાપી રહ્યા હતા. સમિતિની બેઠકો દ્વારા અમે એક સમુદાય તરીકે જંગલના સંરક્ષણના મહત્વ પર વધુ ભાર મૂકવામાં સફળ થયા છીએ, અને ફરીથી આવું ન બને તે માટે નવા નિયમો પણ ઘડ્યા છે. પરંતુ હું એ પણ સમજી શકી કે ખેડૂતોએ નિયમોને અવગણવાના હેતુથી નહિ પણ હતાશામાં આવું કર્યું છે તેથી મનરેગા હેઠળ તેઓ રોજગારી મેળવે એ સુનિશ્ચિત કરવા માટે મેં કામગીરી હાથ ધરી.
બપોરે 2.00: ગામને લગતું મારું કામ પૂરું થયા પછી હું સામાન્ય રીતે ઘેર પાછી ફરું છું અને બપોરનું ભોજન લઉં છું. બપોરના ભોજન માટે ઘેર પાછુ નહિ અવાય એમ જાણતી હોઉં ત્યારે ઘેરથી નીકળતા પહેલા જ હું પેટ ભરીને ખાઈ લઉં છું. ભોજનમાં સામાન્ય રીતે ગીલોડા (ટીંડોળા) અથવા કારેલાનું શાક, મકાઈના રોટલા અને કઢી હોય. બપોરના ભોજન પછી હું ગામમાં આવેલી પંચાયતની કચેરીએ જઉં છું. અહીં હું લોકોને સંબંધિત સરકારી યોજનાઓ માટે અરજી કરવામાં અને તેના લાભો મેળવવામાં મદદ કરું છું. આના પરિણામે ખાસ કરીને ગામની મહિલાઓની સ્થિતિમાં ઘણો સુધારો થયો છે. દાખલા તરીકે, વિધવા મહિલાઓ, ઈન્દિરા ગાંધી રાષ્ટ્રીય વિધવા પેન્શન યોજના હેઠળ સામુહિક રીતે પેન્શન મેળવી શકે છે. ત્યાર બાદ, અમે રાષ્ટ્રીય ગ્રામીણ આજીવિકા મિશન (નેશનલ રુરલ લાઈવલીહુડ મિશન) હેઠળ ગામમાં એક સ્વયં-સહાયતા જૂથ (સેલ્ફ-હેલ્પ ગ્રુપ – એસએચજી) ની સ્થાપના કરી શક્યા હતા. પરિણામે મહિલાઓની નાણાકીય સાક્ષરતા સુધારવામાં પણ મદદ મળી છે, હવે આ મહિલાઓ એસએચજી દ્વારા સામૂહિક રીતે પૈસાની બચત કરે છે.
અમારા ગામે જિલ્લા કચેરી સમક્ષ સામુદાયિક વન અધિકાર (કમ્યુનિટી ફોરેસ્ટ રાઇટ્સ – સીઈઆરએફ) માટે દાવો રજૂ કર્યો છે. આ દાવાની માન્યતા સામુદાયિક વનના સંરક્ષણ, પુનર્જન્મ અને વ્યવસ્થાપનના અમારા અધિકારની કાનૂની બાંયધરી આપશે. અમે અધિકૃત રીતે વન સંસાધનોના ઉપયોગ માટે નિયમો ઘડી શકીશું અને અમને લાકડા સિવાયની વન્ય પેદાશો પર પણ અધિકારો મળશે. સૌથી અગત્યનું એ છે કે, જંગલની માલિકી વન વિભાગ પાસેથી અમારી ગ્રામસભાના હાથમાં આવશે. કમનસીબે હજી સુધી અમને સમુદાયની તરફેણમાં માલિકી હક પ્રાપ્ત થયો નથી. પરિણામે અમે જાણતા નથી કે અધિકૃત રીતે કેટલા હેક્ટર જમીન ગામની સુરક્ષા હેઠળ છે. પરંતુ સમુદાયે પરંપરાગત રીતે જંગલનું રક્ષણ કર્યું છે અને આવકના સ્ત્રોત તરીકે એ જે સંસાધનો પૂરા પાડે અને આજીવિકાનો એક મુખ્ય આધાર હોવાથી અમે એ પ્રથાઓને બિનઅધિકૃત રીતે પણ ચાલુ રાખવા માટે અમારાથી શક્ય બને તેટલા તમામ પ્રયાસો કરી રહ્યા છીએ.
સાંજે 5.00: અમુક દિવસોમાં હું મારા સંયોજકને મળવા અથવા અમે જે રજીસ્ટર જાળવી રાખીએ છીએ તેમાં મેં ભેગી કરેલી માહિતીની નોંધ કરવા માટે એફઈએસની ઓફિસ પણ જઉં છું. આ ઓફિસ ગામથી 30 કિમી દૂર છે, તેથી, હું રાજ્ય પરિવહનની બસમાં મુસાફરી કરું છું.
વિવિધ હિતધારકો ભેગા મળીને ચર્ચા કરી શકે અને સામાન્ય મુદ્દાઓ પર વિચાર-વિમર્શ કરી શકે એવા એક મંચનું નિર્માણ કરવા અમે વર્ષમાં એક વાર, સંવાદ કાર્યક્રમનું આયોજન પણ કરીએ છીએ. આ મંચ અમારા તાલુકાના જુદા જુદા ગામોના લોકોને સ્થાનિક કલેક્ટર, ડ્રોઇંગ અને ડિસબર્સિંગ ઓફિસર અને તાલુકા-સ્તરના બીજા અધિકારીઓ સાથે સંપર્ક સ્થાપિત કરવામાં મદદ કરે છે. આ કાર્યક્રમ ગ્રામજનોને અધિકારીઓ સમક્ષ તેમની ચિંતાઓ રજૂ કરવાની અને તેમની સમસ્યાઓના નિરાકરણ માટે સામૂહિક રીતે કામ કરવાની તક આપે છે. ઉદાહરણ તરીકે, છેલ્લા કાર્યક્રમમાં અમે સ્થાનિક લોકોના મહેનતાણા અને જમીન સંબંધિત સમસ્યાઓની ચર્ચા કરી હતી. આ કાર્યક્રમમાં સરકારી વિભાગો પણ પોતાનો સ્ટોલ રાખે છે, ત્યાં સ્થાનિક લોકો ખેતી, જંતુનાશકો, જમીન સંરક્ષણ, પશુપાલન, બાગાયત અને સરકારી યોજનાઓ જેવા વિષયોની વધુ જાણકારી મેળવી શકે છે.
અમારી મહિલાઓ તેમજ સમુદાયના બીજા સભ્યોના સામૂહિક જ્ઞાનનો ઉપયોગ કરીને હું તેમને મહુઆ અને ટિમરૂપાન જેવા વન સંસાધનો પર્યાવરણને હાનિ પહોંચાડ્યા વિના કઈ રીતે એકઠાં કરી શકાય એ માટેના નિયમો ઘડવામાં મદદ કરું છું. ઉદાહરણ તરીકે, નિયમ અનુસાર, એક સમયે સંસાધનો એકઠાં કરવા માટે પરિવારના મર્યાદિત સભ્યોને જ મંજૂરી અપાય છે; આથી અમે સંસાધનોને ટકાઉ રીતે વાપરી શકીએ છીએ. એ જ રીતે અમે જંગલમાંથી માત્ર સૂકા લાકડા એકઠાં કરીએ છીએ અને કોઈ ઝાડ કાપતા નથી. જો કે સામાન્ય રીતે મહિલાઓ જંગલના સંરક્ષણના હેતુ સહાનુભૂત હોય છે, પરંતુ હું તેમને ઉદાહરણ દ્વારા પણ શીખવા પ્રોત્સાહિત કરું છું અને તેમને ખ્યાલ આવે એ માટે બીજા ગામોમાં જ્યાં આવા નિયમો અપનાવવામાં આવ્યા છે ત્યાંની મુલાકાતે પણ લઈ જઉં છું.
સાંજે 6.00: સાંજે ઘેર પાછી આવું છું ત્યારે મારે ઘરમાં ઘણા બધા કામ સંભાડવાના હોય છે. હું પશુધન કેમ છે એની તપાસ કરું છું, પરિવાર માટે રસોઇ કરું છું અને પછી તરત જ અમે જમવા બેસીએ છીએ. પરિવારના બાળકોમાં હું સૌથી મોટી છું એટલે મારે માથે ઘરની ઘણી જવાબદારીઓ છે, અને હું મારી ભૂમિકાને હળવાશથી લેતી નથી. સમુદાય માટે અથક કામ કરીને મારા ગામમાં મેં મારી પોતાની એક ઓળખ ઊભી કરી છે. હું માત્ર 22 વર્ષની છું, પણ વડીલો પણ મને અનિતા બહેન કહીને બોલાવે છે. મારા માતા અને પિતાને માટે આ ખૂબ ગર્વની વાત છે.
હું આશા રાખું છે કે મારા ભાઈ-બહેનો માટે હું પ્રેરણા રૂપ બની શકું. મારી નાની બહેન મારા પગલે ચાલીને મોટી થાય ત્યારે અમારા સમુદાય માટે કામ કરે અને મારા ભાઈને એક સારી નોકરી મળે જે અમારા પરિવારની આવક માટે પૂરક બની રહે એમ હું ઈચ્છું છું. મને ખાતરી છે કે તેઓ બન્નેના નસીબમાં અમારા કુટુંબ અને સમુદાય માટે કંઈક મહાન કામ કરવાનું લખાયેલું છે.
રાત્રે 9.00: રાત્રિભોજન કર્યા પછી તરત જ હું સૂઈ જાઉં છું. ઊંઘ આવી જાય એ પહેલાની થોડી ક્ષણોમાં ક્યારેક હું મારા કામની સમાજ પર શું અસર થવી જોઈએ એ વિશે વિચારું છું. હું ઈચ્છું છું કે ગામમાં મહિલાઓની ભાગીદારી સતત વધતી રહે અને તેમના અભિપ્રાયોને મહત્ત્વના ગણવામાં આવે . એ શક્ય છે કે કોઈક દિવસ, અમારા ગામની સરપંચ પણ એક મહિલા બને! આખરે હું એજ ઈચ્છું છું કે મારો સમુદાય સંપીને રહે અને જેમ અમે પેઢીઓથી જંગલોનું રક્ષણ કરતા આવ્યા છીએ તેમ જ જંગલોનું રક્ષણ કરતા રહીએ.
હું મારા ગામમાં જે કામ કરી રહી છું તેને આજુબાજુના ગામોમાં પણ વિસ્તારી શકું તેવી મારી ઈચ્છા છે. મને ખાતરી છે કે તેમને પણ અમારા જેવી જ સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડ્યો હશે, અને સ્થાનિક જ્ઞાનના આદાનપ્રદાનથી એમાં સામેલ થનાર દરેકને લાભ થશે.
IDR ને જણાવ્યા મુજબ.
ટ્રાન્સલેશન ટૂલનો ઉપયોગ કરીને અંગ્રેજીમાંથી અનુવાદિત કરવામાં આવેલ આ લેખની સમીક્ષા અને તેનું સંપાદન મૈત્રેયી યાજ્ઞિક દ્વારા કરવામાં આવેલ છે.
–
