કચ્છનું નાનું રણ (લિટલ રણ ઓફ કચ્છ – એલઆરકે) ગુજરાતમાં આશરે 5180 ચોરસ કિમીમાં ફેલાયેલી કળણવાળી આર્દ્ર જમીન છે. અહીંની આબોહવા શુષ્ક છે, જમીન ખૂબ ખારી છે અને તાપમાન 52°C સુધી વધી શકે છે. આ આત્યંતિક આબોહવાની પરિસ્થિતિઓ આ પ્રદેશને મીઠું પકવવા માટે આદર્શ બનાવે છે પરંતુ આ પરિસ્થતિઓ વર્ષના આઠ મહિના મીઠાના અગરોમાં તનતોડ મહેનત કરતા અગરિયાઓ માટે ખૂબ તણાવ પૂર્ણ હોય છે.
ફેબ્રુઆરી 2023 માં ઘણા અગરિયાઓને જગ્યા ખાલી કરવાની નોટિસ આપવામાં આવી હતી. લગભગ ત્રણ દાયકા પહેલા હાથ ધરાયેલ સત્તાવાર સર્વેક્ષણ અને પુનર્વસન પ્રક્રિયા દરમિયાન જેમના નામ નોંધાયા નહોતા તેમને સંરક્ષિત જંગલી ગધેડા અભયારણ્યમાં ગેરકાયદેસર અતિક્રમણ કરનારા માની લેવામાં આવ્યા હતા. કામ કરવાની વસમી પરિસ્થિતિઓ અને સ્વચ્છ પાણી અને પૌષ્ટિક ખોરાકની મર્યાદિત પહોંચની સાથેસાથે વિસ્થાપનનો આ સતત ભય અગરિયા સમુદાયની, ખાસ કરીને મહિલાઓની, સામાજિક સ્થિતિ નબળી બનાવી રહ્યો છે.
એલઆરકેમાં ઉત્પાદિત મીઠું આજે પણ 600 વર્ષ જૂની પરંપરાગત પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરીને બનાવવામાં આવે છે. વડાગરુ મીઠા તરીકે જાણીતા આ મીઠાનું ઉત્પાદન એક શ્રમ-સઘન પ્રક્રિયા છે. ખારા પાણી સુધી પહોંચવા માટે 80 થી 120 ફૂટ ઊંડી કુઈ અથવા કૂવો ખોદવામાં આવે છે, પછીથી સૌર પંપનો ઉપયોગ કરીને એ પાણી ખેંચવામાં આવે છે. આ ખારા પાણીને બાષ્પીભવન અને ઘનીકરણ અગરમાં સ્થાનાંતરિત કરવામાં આવે છે. તે સ્ફટિકીકરણ માટેની શ્રેષ્ઠ ખારાશ સુધી પહોંચે એ પછી લાકડાની દંતાળી વડે મીઠાના સ્ફટિકોને હલાવવામાં આવે છે અને સૂકવવામાં આવે છે, ત્યારબાદ પકવવામાં આવેલા મીઠાના સફેદ ગંજ ખડકવામાં આવે છે અને વેચાણ માટે લઈ જવામાં આવે છે.
ગુજરાતીમાં ‘અગર’ શબ્દનો અર્થ ‘મીઠાની ખળી’ (મીઠું પકવવા માટેના ખાડા) એવો થાય છે. મીઠું બનાવવા માટે અગરિયા પુરુષો અને મહિલાઓ સાથે મળીને કામ કરે છે. પુરુષો કૂવા ખોદે છે, સૌર પંપ ચલાવે છે અને વેપારીઓ સાથે વાટાઘાટો કરીને મીઠાનું વેચાણ કરવાનું કામ સંભાળે છે, જ્યારે મહિલા અગરિયાઓ લાકડાની દંતાળી વડે મીઠાના સ્ફટિકોને હલાવવા, મીઠાના ક્યારાની જાળવણી કરવી, મીઠું પેક કરીને લઈ જવા માટે ટ્રકમાં ચડાવવું જેવા કામોમાં સામેલ છે. મીઠાના અગરમાં કામ કરવા ઉપરાંત મહિલાઓ ખોરાક રાંધવા અને તેમના બાળકોની સંભાળ રાખવા સહિતના ઘરના બીજા કામકાજ પણ કરે છે.
તેમના કામના પ્રકારને કારણે, પુરુષ અને મહિલા બંને અગરિયાઓ ત્વચાના જખમ, ક્ષય રોગ અને સફેદ મીઠાના સ્તરો પરથી પરાવર્તિત થતા તીવ્ર પ્રકાશને કારણે ઊભી થતી આંખની ગંભીર સમસ્યાઓ જેવી બીમારીઓથી પીડાય છે.
અગરિયા મહિલાઓ, જે શ્રમબળનો 40 ટકા હિસ્સો છે તેઓ, દર વર્ષે ઓક્ટોબર-નવેમ્બરથી જૂનની વચ્ચે લગભગ આઠ મહિના માટે દિવસના ઓછામાં ઓછા આઠ કલાક કામ કરે છે.
મીઠાના અગરમાં લગ્ન અને જીવન
નવપરિણીત જલ્પા માટે એલઆરકેના મીઠાના અગરોમાં કામ કરવાનું આ તેમનું પહેલું વર્ષ છે. જેમ જેમ સમુદાય દિવસે-દિવસે વધુને વધુ કઠોર થતી જતી આબોહવાની પરિસ્થિતિઓમાં તનતોડ શારીરિક શ્રમ કરવાનું ચાલુ રાખે છે, તેમ તેમ જલ્પા જેવી યુવાન મહિલાઓ તેમના બાળકો માટે એક અલગ જીવનની કલ્પના કરે છે. તેઓ કહે છે, “હું નથી ઇચ્છતી કે મારાં બાળકો અગરિયા બને.”
ખેડૂત પરિવારમાંથી આવતા જલ્પા કહે છે, “મારા લગ્ન પહેલાં મને ખબર નહોતી કે મારે આટલું સખત મહેનતનું કામ સહન કરવું પડશે.” તેમના પતિ જગદીશ ભાઈના પરિવારે લગ્ન નક્કી કરવા માટે જલ્પાના પરિવારને પૈસા આપ્યા હતા. મીઠાના અગરમાં રહેવા અને કામ કરવાની કઠિન પરિસ્થિતિઓને કારણે ઘણા લોકો તેમની દીકરીઓના લગ્ન અગરિયા સમુદાયમાં કરાવવા માગતા નથી.
અગરિયાઓના અધિકારો માટે કામ કરતી અમદાવાદ સ્થિત એક બિનનફાકારક સંસ્થા, અગરિયા હિતક્ષક મંચના કાર્યકર્તા જોગ જણાવે છે કે અગરિયાઓ પણ તેમની દીકરીઓના લગ્ન બીજા ખેડૂત સમુદાયોમાં કરાવી રહ્યા છે. 65 વર્ષના અગરિયા મહિલા, જસ્સી બેન આ વાત સાથે સંમત થાય છે. “તે [મારી દીકરી] નાની હતી ત્યારથી મીઠાના અગરમાં કામ કરતી આવી છે. બીજું કંઈ નહીં તો લગ્ન પછી તો તે શાંતિથી જીવી શકશે.”
સમુદાયના લોકગીતોમાં પણ આ લાગણીઓ સ્પષ્ટપણે જોવા મળે છે. ‘અગરિયાઓ અજ્ઞાની’ ગીતમાં ગામડાની એક છોકરી પોતાની વેદનાને વાચા આપે છે, “ઓ મા, આ અગરિયો અજ્ઞાની અને અભણ છે, તેં મને તેની સાથે શા માટે પરણાવી? તે મને મીઠાના કૂવા ખોદવા, કૂવામાંથી માટી કાઢીને બહાર ફેંકવા માટે મજબૂર કરે છે.”
મીઠું પકવવા માટે ખેડૂતોએ સતત ધ્યાન આપવાની જરૂર પડે છે, અને આ વ્યવસાયમાં નવા હોવા છતાં જલ્પા આ વાત સમજે છે. માસિક ધર્મ દરમિયાન દુખાવો થતો હોય ત્યારે તેઓ શું કરે છે એમ પૂછવામાં આવતા તેઓ કહે છે, “શું કરું? આ કામ છે અને અમારે એ કરવાનું જ છે.”
અગરિયા મહિલાઓનું કથળતું સ્વાસ્થ્ય
એપ્રિલની કાળઝાળ ગરમીમાં પોતાના ખેતરમાં મીઠાના સ્ફટિકોને હલાવવા એ એક પડકારજનક કામ છે. જલ્પા પોતાના પગને મીઠાના ખરબચડા સ્ફટિકોથી બચાવવા માટે બુટ પહેરે છે. આ બુટ તેમણે એલઆરકેથી 10 કિમી દૂર આવેલા પાટડી ગામથી 600 રુપિયામાં ખરીદ્યા હતા. તેઓ કહે છે, “સરકાર પરિવાર દીઠ ફક્ત એક જ જોડી બુટ આપે છે અને અમારા ચહેરા અને માથાને કઠોર સૂર્યપ્રકાશથી બચાવવા માટે અમને ટોપી પણ નથી આપતી.”
જોગ ઉમેરે છે, “પુરુષો અને મહિલાઓના પગનું ફક્ત કદ જ નહીં આકાર પણ અલગ હોય છે. મહિલાઓને આરામદાયક પગરખાંની જરૂર હોય છે, પરંતુ નીતિ નિર્માતાઓમાં લિંગ સંવેદનશીલતાના અભાવને કારણે અગરિયા મહિલાઓની જરૂરિયાતો અને પ્રાથમિકતાઓ ક્યારેય ધ્યાનમાં લેવામાં આવતી નથી.”
શ્રમનો સમાન બોજ વેંઢારવા છતાં મીઠાના ઉત્પાદનમાં મહિલાઓની ભૂમિકાને ગૌણ ગણવામાં આવે છે. જોગ કહે છે, “મહિલાઓને ઘણી વિકાસ યોજનાઓમાંથી બાકાત રાખવામાં આવે છે. આ રીતે મહિલાઓ અને છોકરીઓની ઇરાદાપૂર્વક અવગણના કરવી એ પ્રણાલીગત હિંસા છે.”
આ વિસ્તારમાં તબીબી સુવિધાઓનો અભાવ છે, અને આ મહિલાઓ ઉલ્લેખ કરે છે કે સારવાર ફક્ત મોબાઇલ મેડિકલ વાન દ્વારા ભાગ્યે જ મુલાકાત લેવા સુધી મર્યાદિત છે. વધુમાં આ વાનમાં ઘણીવાર મહિલા આરોગ્ય કર્મચારીઓ સાથે હોતા નથી પરિણામે અગરિયા મહિલાઓ માટે આરોગ્યસંભાળ મેળવવી અશક્ય બની જાય છે. હાલ ઉંમરના 60 ના દાયકામાં પહોંચેલા ગૌરી બેન નોંધે છે કે કટોકટીની સ્થિતિમાં – ઉદાહરણ તરીકે, જ્યારે કોઈ મહિલાને વેણ ઉપડે અને તાત્કાલિક મદદની જરૂર હોય – ત્યારે સમુદાયે જ પ્રસૂતિ કરાવવામાં મદદ કરવી પડે છે. ઘણા વર્ષો પહેલા સહાય પૂરી પાડવા માટે કોઈ ડોક્ટર ન હોવાને કારણે ગૌરી બેને પોતે પ્રસૂતિ દરમિયાન પોતાના બે બાળકો ગુમાવ્યા હતા.
આ વિસ્તારમાં કુપોષણ પણ એક ગંભીર સમસ્યા છે. પરિવારો પાસે શાકભાજીનો સંગ્રહ કરવા માટે કોઈ સાધન નથી. પરિણામે લોકોનો ખોરાક મોટે ભાગે રેફ્રિજરેશનની જરૂર ન હોય એવા ખોરાક સુધી મર્યાદિત છે જેમ કે મરચાંની પેસ્ટ, બાજરીની રોટલી, બટાકા અને કાળી ચા.
સામાન્ય રીતે મીઠાના અગર આશરે 10 એકરના વિસ્તારમાં ફેલાયેલા હોય છે, અને મીઠાના અગર પર કામ કરતા તમામ અગરિયા પરિવારો તેની સીમામાં રહે છે. સામાન્ય રીતે તેમના ઘરો વાંસના થાંભલા પર ફેલાવેલી પ્લાસ્ટિક શીટથી બનેલા સાદા નાના માળખાં હોય છે, જેમાં કાણાં પૂરવા માટે શણના કોથળાનો ઉપયોગ થાય છે. તાજેતરના વર્ષોમાં સોલાર પેનલ ઇન્સ્ટોલેશન એ આ વિસ્તારમાં નવી ટેકનોલોજીના આગમનનું પ્રતીક છે.
25 વર્ષના બાબી બેન છેલ્લા ત્રણ વર્ષથી મીઠું પકવવાનું કામ કરે છે. તેઓ સવારે વહેલા ઉઠીને નજીકના બાવળના ઝાડથી ભરેલા ખેતરોમાં શૌચક્રિયા માટે જાય છે. આ પ્રદેશમાં પાણીની અછત હોવાથી નહાવું એ એક વૈભવ ગણાય છે. દર બે અઠવાડિયે તેઓ નજીકમાં આવેલા તેમના ગામમાં સરખી રીતે નહાવા જાય છે. દર 20 દિવસે સરકાર તરફથી લગભગ 2000 લિટર પાણી લઈને ટેન્કરો આવે છે, પરિવારો આ પાણી ભરી લે છે અને પ્લાસ્ટિકના પીપમાં તેનો સંગ્રહ કરે છે. જોકે, આ પાણી પાંચ લોકોના સરેરાશ અગરિયા પરિવાર માટે પૂરતું નથી. અપૂરતા પાણી અને સ્વચ્છતા સુવિધાઓના અભાવને કારણે અહીંની મહિલાઓમાં યુરિનરી ટ્રેક્ટ ઈન્ફેક્શન (યુટીઆઈ -મૂત્રમાર્ગનો ચેપ) એક સામાન્ય સમસ્યા છે.
મોબાઇલ ફોન આવ્યા એ પહેલાં આ વિશાળ રણમાં એકલા કામ કરતા અગરિયાઓ માટે અરીસાના ઝબકારા એક સાંકેતિક ભાષા તરીકે સેવા આપતા હતા. કોઈ કટોકટી કે પાણીની અછત હોય તો મહિલાઓ દૂરના સ્થળે કામ કરતા પુરુષોને સંદેશ પહોંચાડવા અરીસા અને સૂર્યપ્રકાશનો ઉપયોગ કરતી.
હાલમાં, મોબાઇલ નેટવર્ક કવરેજ નબળું હોય તેવા એલઆરકેના અંતરિયાળ વિસ્તારોમાં હજી આજે પણ સંદેશવ્યવહાર માટે અરીસાના ઝબકારાનો ઉપયોગ થાય છે. વર્ષનો મોટાભાગનો સમય મીઠાના અગરના સફેદ વિસ્તારોમાં જ ગાળતા અગરિયા સમુદાયે તેમના જીવન અને અનુભવોની વિગતો રજૂ કરતા ગીતો સાથેની એક સમૃદ્ધ લોક પરંપરા વિકસાવી છે.
અહીં ગૌરી બેન એક લોકગીત ગાય છે જેમાં નવા કપડાં ખરીદવા બજારમાં જતી વખતે અગરિયાઓ મીઠું પકવીને કરેલી તેમની કમાણીની ઉજવણી કરી રહ્યા છે:
ટ્રાન્સલેશન ટૂલનો ઉપયોગ કરીને અંગ્રેજીમાંથી અનુવાદિત કરવામાં આવેલ આ લેખની સમીક્ષા અને તેનું સંપાદન મૈત્રેયી યાજ્ઞિક દ્વારા કરવામાં આવેલ છે અને મીત કાકડિયા દ્વારા તેની પુન: સમીક્ષા કરવામાં આવી છે.
—
વધુ જાણો
- કચ્છના નાના રણમાંથી અગરિયાઓને કેમ હાંકી કાઢવામાં આવી રહ્યા છે તે વિશે વધુ જાણો.
- તમિળનાડુના મીઠાના અગરમાં દલિત મહિલાઓને કેમ ઓછો પગાર મળે છે તે વિશે જાણો.
- અગરિયાઓને સામનો કરવા પડતા વ્યાવસાયિક જોખમો વિશે વધુ જાણો.
