उत्सवाच्या मुहूर्तावर रक्त तपासणी मोहीम: ग्रामीण महाराष्ट्रातील आरोग्य निकषांमध्ये बदल करण्याची गरज

आरोग्य क्षेत्रात काम करताना आम्हाला असे आढळले आहे की भारताच्या अनेक भागांतील महिला त्यांच्या आरोग्याला शेवटचे प्राधान्य देतात. महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यातील वेल्हे गावातही वेगळी परिस्थिती नाही. स्त्रियांच्या आरोग्याची काळजी घेण्या बाबतचे मुद्दे  कुटुंबाद्वारे निर्धारित केले जातात आणि महिलांच्या स्वतःच्या समजुतींचा देखील त्यावर प्रभाव असतो. मुलभूत प्रतिबंधात्मक वैद्यकीय तपासणीच्या आवश्यकते बद्दल महिलांना माहिती नसते आणि त्या आरोग्याबद्दल डॉक्टरांशी चर्चा करणे हा एक खाजगी मुद्दा मानतात. शिवाय, महिलांना असे वाटते की त्यांनी निदान आणि उपचारांबद्दल प्रश्न विचारू नयेत-त्यांनी फक्त तज्ञांच्या सल्ल्याचे पालन केले पाहिजे.

ह्या परिस्थिती मध्ये, 2018 मध्ये जेव्हा आम्ही महिलांसाठी हिमोग्लोबिन (एच. बी.) तपासण्यासाठी मोहीम सुरू करण्याचा विचार केला, तेव्हा त्या स्वतःची चाचणी करुन घेण्यासाठी स्वेच्छेने पुढे येतील याची कल्पनाही केली जाऊ शकत नव्हती. दिवाळी हा ग्रामीण महाराष्ट्रातील एक प्रमुख सण असल्याने आणि पावसाळी पिकांची कापणीही त्याच वेळी (सामान्यतः ऑक्टोबरच्या सुरुवातीला) होत असल्याने, या सुमारास ही मोहीम सुरू करण्याचा निर्णय आम्ही घेतला. गावांमध्ये, असे सण वैयक्तिक तसेच सामूहिक उत्सव म्हणून साजरे केले जातात, तसेच, गावातील प्रसिद्ध स्थानिक मंदिरांच्या जत्रा देखील याच कालावधीत साजऱ्या होतात. नवरात्रीच्या काळात महिलांचे मोठे गट सामाजिक कार्यक्रमांमध्ये सहभागी होत असताना आम्हाला महिलांच्यात आरोग्याबद्दल जागृती निर्माण करायची होती. अखेरीस, या मोहिमेने दोन गोष्टी साध्य केल्याः सार्वजनिक ठिकाणी रक्त चाचणी करुन घेणे निषिद्ध असते ही भावना महिलांच्या मनातून काढून टाकणे आणि नियमित रक्त चाचण्यांचे महत्त्व अधोरेखित करणे.

पहिल्या वर्षी, अनेक महिलांनी त्यांचे रक्ताचे नमुने घेऊ दिले नव्हते, काहींना सुयांची भीती वाटली तर काहींचा जी वेळ ठरवली त्यावर आक्षेप होता. “सणाच्या शुभ काळात ही चाचणी का करायची? आपण हे इतर वेळी करू शकत नाही का?” असे त्या विचारित.

आम्ही ज्या संस्थेसोबत काम करतो ती ज्ञान प्रबोधिनी ही संस्था या ठिकाणी आधीच इतर काही उपक्रम आयोजित करत असल्याने, आम्ही स्थानिक स्वयंसहाय्यता गटाबरेबर लहान मेळावे आयोजित करू शकलो, त्यामध्ये महिलांचे अनेक गैरसमज मोकळेपणाने दूर केले गेले. स्थानिक आशा कार्यकर्त्यांच्या, ज्यांना महिला आधीपासून ओळखत होत्या, उपस्थितीमुळे देखील विश्वास आणि संवाद निर्माण होण्यास मदत झाली. प्रबोधिनीच्या स्वयंसेवकांद्वारे नवरात्री साजरी करण्यासाठी आयोजित केलेल्या क्रीडा स्पर्धा, गाणी आणि नृत्य स्पर्धा अशा त्या वेळी सुरू असलेल्या अनेक उपक्रमांमध्ये रक्त चाचणी मोहीम सहजपणाने राबवली गेली. अशा प्रकारे, ही मोहीम केवळ आरोग्याबद्दलच राहिली नाही तर तिला एक उत्सवाचे स्वरूप प्राप्त झाले. महिलांचा चाचणी करुन घेण्याचा संकोच कमी झाला.

आशा कार्यकर्तीने चाचण्या घेतल्या आणि सर्व सहभागींच्या उपस्थितीत चाचणीत आढळलेल्या तथ्यांचे वाचन केले. उच्च किंवा ‘चांगले’ एच. बी. प्रमाण (13 पेक्षा जास्त) असलेल्यांचा सत्कार करण्यात आला आणि त्यांना भेटवस्तू देऊन सन्मानित करण्यात आले. आठपेक्षा कमी एच. बी. असलेल्यांचे समुपदेशन करण्यात आले आणि त्यांना योग्य गोळ्या घेण्यासाठी आशा कार्यकर्त्याचा सल्ला घेण्यास सांगण्यात आले. एखाद्या व्यक्तीच्या आरोग्यावर कमी एच. बी. चे कोणते परिणाम होतात याबद्दल चर्चा करण्यात आली, ज्यात शेतीच्या कामादरम्यान ताकदीचा अभाव जाणवणे आणि एच. बी. सुधारू शकणारे अन्न ह्या गोष्टींचा समावेश होता.

पहिल्या वर्षी सुमारे 100 महिला त्यांच्या रक्ताची चाचणी करुन घेण्यासाठी पुढे आल्या. 2023 मध्ये ही संख्या वाढून सुमारे 1,300 झाली आहे, या महिला पुण्यातील भोर आणि वेल्हे या दोन तालुक्यातील 48 गावांमध्ये राहतात. आरोग्य, जो एकेकाळी निषिद्ध विषय होता, तो आता चर्चेचा विषय झाला आहे. ज्याबद्दल माहिती नाही त्याबद्दलची भिती आणि वाटणारी चिंता यांची जागा आता , “माझे आरोग्य कसे आहे आणि ते सुधारण्यासाठी मी काय केले पाहिजे “ह्या भावनेने घेतली आहे.” हा उपक्रम इतका लोकप्रिय झाला आहे की या गावांतील पुरुषही आता त्यांची चाचणी करण्यास सांगत आहेत.

डॉ अजित कानिटकर हे पुण्यातील संशोधक आणि धोरण विश्लेषक आहेत. सुवर्णा गोखले ह्या ज्ञान प्रबोधिनीच्या स्त्री शक्ती ग्रामीण विभागाच्या प्रमुख आहेत.

मूळ इंग्रजीतील लेखाचा मराठी अनुवाद करताना ट्रांस्लेशन टूल (अनुवाद प्रणाली) चा वापर केला आहे. श्री प्रमोद सडोलीकर यांनी अनुवादीत लेख तपासण्याचे व संपादनाचे काम केले.

—

अधिक जाणून घ्या: विवाह प्रमाणपत्र नसल्यामुळे ग्रामीण महाराष्ट्रातील विवाहित महिलांना भेडसावणाऱ्या आव्हानांबद्दल अधिक जाणून घ्या.

हे कराः त्यांच्या कार्याबद्दल अधिक जाणून घेण्यासाठी आणि त्यांना मदत करण्यासाठी येथे लेखकांशी संपर्क साधा kanitkar.ajit@gmail.com आणि suvarna.gokhale@jnanaprabodhini.org.