અરુણા રોય એક સામાજિક કાર્યકર અને મઝદૂર કિસાન શક્તિ સંગઠન (એમકેએસએસ) ના સ્થાપક છે. તેમની સખત મહેનત અને કાર્યક્ષમ નેતૃત્વના ફળસ્વરૂપે જ માહિતીનો અધિકાર અધિનિયમ 2005 (રાઈટ ટુ ઈન્ફર્મેશન (આરટીઆઈ) એક્ટ 2005) અમલમાં આવ્યો – આ એક સીમાચિહ્નરૂપ અધિનિયમ છે, જે સામાન્ય નાગરિકોને સરકારી સંસ્થાઓ પાસેથી પારદર્શિતા અને જવાબદારીની માંગ કરવાનો અધિકાર આપે છે.
છેલ્લા ચાર દાયકાઓમાં લોક-આગેવાની હેઠળની બીજી અનેક ચળવળોમાં તેઓ મોખરે રહ્યા છે, જેમાં કામ કરવાનો અધિકાર ઝુંબેશ અને ખોરાકનો અધિકાર ચળવળનો પણ સમાવેશ થાય છે, કામ કરવાનો અધિકાર ઝુંબેશને પગલે એમજીએનઆરઈજીએ (મનરેગા) ની શરૂઆત થઈ હતી. વર્ષ 2000 માં તેમને સામુદાયિક નેતૃત્વ માટેનો મેગ્સેસે એવોર્ડ એનાયત થયો હતો.
આઈડીઆર સાથેની આ મુલાકાતમાં રોય સહભાગી ચળવળો શરુ કરવા અને ટકાવી રાખવા વિશે, પરિવર્તન લાવવામાં સંઘર્ષની ભૂમિકા અને સામૂહિક અવાજની શક્તિ વિશે વાત કરે છે. તેઓ ભારત માટે અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાનો અધિકાર શા માટે ખૂબ મહત્વપૂર્ણ છે અને નાગરિક સમાજે આ અધિકાર ટકાવી રાખવા માટે શા માટે લડવું જોઈએ એ સમજાવે છે, તેઓ બંધારણીય નૈતિકતાની સીમાઓમાં રહીને યુવાનો ડર્યા વિના કામ કરી શકે એવા એક મુક્ત અને ખુલ્લા સમાજની આશા રાખે છે.
તમે તમારા જીવનના શરૂઆતના વર્ષો અને શરૂઆતના પ્રભાવ વિશે થોડું કહી શકશો?
મારો જન્મ આઝાદીના એક વર્ષ પહેલા થયો હતો. પરિણામે હું આપોઆપ એ નવા અને ઉભરતા દેશની સફરની સાથે જોડાઈ ગઈ જેને આપણે ઈન્ડિયા અથવા ભારત તરીકે ઓળખીએ છીએ. હું દિલ્હીમાં ઉછરી છું – એટલે લોકોની ભાષામાં હું દિલ્લીવાલી છું. મારું કુટુંબ પ્રગતિશીલ અને શિક્ષિત હતું – મારી માતાએ ગણિત અને ભૌતિકશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યો હતો, મારા પિતા 10 વર્ષની ઉંમરે શાંતિનિકેતન ગયા હતા, અને મારા દાદીએ સીનિયર કેમ્બ્રિજ સુધીનો અભ્યાસ કર્યો હતો. સમાનતાના મુદ્દાઓ અમારા રોજબરોજના જીવનનો એક ભાગ હતા. વર્ગ, જાતિ અથવા સાક્ષરતાના સ્તરને ધ્યાનમાં લીધા વિના અમારે ઘેર આવનાર બધા જ સાથે બેસીને એક જ સરખા કપમાંથી ચા પીતા હતા. એ વખતે આ ‘સામાન્ય’ નથી એવો મને ખ્યાલ સુદ્ધાં નહોતો. હું બધા જ તહેવારો ઉજવીને અને મહાન માનવીઓની વાર્તાઓ સાંભળીને મોટી થઈ છું.
શાસ્ત્રીય નૃત્ય અને સંગીત શીખવા માટે મને ચેન્નાઈમાં કલાક્ષેત્રમાં મોકલવામાં આવી અને ત્યાર પછી ઘણી બધી શાળાઓમાં મોકલવામાં આવી. મેં અંગ્રેજી સાહિત્યનો અભ્યાસ કર્યો અને 1967 માં ઈન્દ્રપ્રસ્થ કોલેજ, દિલ્હી યુનિવર્સિટીમાંથી મેં મારો અનુસ્નાતક કક્ષાનો (એમએનો) અભ્યાસ પૂરો કર્યો. મેં મારી જ કોલેજમાં એક વર્ષ ભણાવ્યું અને ત્યાર બાદ 1968 માં કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ કેડરના ભાગરૂપે સિવિલ સર્વિસમાં જોડાઈ. મારું પોસ્ટિંગ પહેલા પોંડિચેરીમાં અને પછીથી દિલ્હીમાં થયું હતું. રાજસ્થાનના ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ગરીબો સાથે કામ કરવા 1975 માં મેં નોકરીમાંથી રાજીનામું આપી દીધું.
મેં જીવનભર કામ કર્યું તેના ઘણા કારણો છે. મારી માતા ખૂબ જ પ્રતિભાશાળી અને નિપુણ મહિલા હતી. જો કે તેણે ક્યારેય જાહેર જીવનમાં ભાગ લીધો ન હતો, એ કારણે તે હતાશ રહેતી હતી, કારણ કે તે માનતી હતી કે મહિલાઓ કોઈ પણ બાબતમાં પુરૂષો કરતા ઉતરતી કક્ષાની નથી. પરંતુ પુરુષપ્રધાન સમાજમાં મહિલાઓને ક્યારેય માનની દ્રષ્ટિએ જોવામાં આવતી નહીં, તેમની ગણના બિનમહત્ત્વની કોઈ ઘરેલુ ચીજવસ્તુથી જરાય વધારે નહોતી. મારી માતા માટે આ વાત ખૂબ પીડાદાયક હતી, અને મારા મનમાં એ વાત ઊંડે સુધી ઉતરી ગઈ હતી કે એક મહિલાનું જીવન માત્ર ઘરની ચાર દીવાલોમાં જ સીમિત થઈ જવું ન જોઈએ. ઘરેલુ ક્ષેત્રથી આગળ વધીને પણ એક મહિલાનું પોતાનું જીવન હોવું જોઈએ.
આ એ મૂળભૂત સિધ્ધાંતોમાંનો એક છે કે જેના આધારે મેં મારું જીવન ઘડ્યું છે – એક મહિલા પાસે એવી જગ્યા હોવી જોઈએ જ્યાં તે મુક્ત રીતે પોતાની જાતને વ્યક્ત કરી શકે. તમે કહી શકો કે નારીવાદ મારી પહેલી રાજનીતિ હતી. અને જ્ઞાતિવાદ એ બીજી . મારા પિતા, દાદા-દાદી અને દાદાના કાકાએ ભેદભાવ વિરુદ્ધ સંઘર્ષ કર્યો હતો, ખાસ કરીને જ્ઞાતિ સંબંધિત ભેદભાવ વિરુદ્ધ. જ્ઞાતિ, અસ્પૃશ્યતા અને જ્ઞાતિપ્રથાની જડતા અને ભેદભાવને સમજવા એ મારા ઘડતરના વર્ષોનો, મારા બાળપણનો , કિશોરાવસ્થાનો એક ભાગ હતો. દેશના ભાગલા પડ્યા એના થોડા જ સમય પછી હું દિલ્હીમાં રહીને ઉછરી હોવાથી ધાર્મિક ભેદભાવ અને હિંસા, અને તેને કારણે જે વિનાશ સર્જાય છે તે પણ મારી ભાવનાત્મક સ્મૃતિનો ભાગ હતા.
હું સિવિલ સર્વિસમાં જોડાઈ કારણ કે મને લાગ્યું કે કદાચ એ એક એવી જગ્યા છે જ્યાં વ્યક્તિ સમાજમાં પ્રવર્તતા ભેદભાવ અને અસમાનતા ઘટાડવા માટે સક્રિય રીતે કામ કરી શકે છે. સિવિલ સર્વિસ છોડ્યા પછી મેં રાજસ્થાનના તિલોનિયામાં સોશિયલ વર્ક એન્ડ રિસર્ચ સેન્ટર અથવા બેરફૂટ કોલેજ નામની બિન-નફાકારક સંસ્થા સાથે કામ કરવાનું શરૂ કર્યું.
એ નવ વર્ષમાં મેં ભણેલું ભૂલવાનો પ્રયાસ કર્યો. હું આંતર-સાંસ્કૃતિક પરસ્પર સંવાદ (ક્રોસ-કલ્ચરલ કોમ્યુનિકેશન) વિષે શીખી, અને ગરીબી, જાતિ અને લિંગને ભેદભાવનો ભોગ બનેલા લોકોની દ્રષ્ટિએ જોતા શીખી. હું એ પણ સમજી શકી કે એ કઈ વસ્તુ છે જે ગરીબોને આગળ વધતા રોકે છે. શ્રમજીવી વર્ગના સમજદાર પુરુષો અને મહિલાઓ પાસેથી મને ઘણું શીખવા મળ્યું.
ખાસ કરીને નૌર્તિ નામની મહિલા પાસેથી મને ઘણું શીખવા મળ્યું, નૌર્તિ છેલ્લા 40 વર્ષથી વધુ સમયથી મારી મિત્ર રહી છે. તે દલિત છે, અને ઉંમરમાં મારાથી થોડી નાની છે. જ્યારે અમે પહેલીવાર મળ્યા ત્યારે તે દાડિયા મજૂરીનું કામ કરતી હતી. તે ભણીગણીને એક મજૂર નેતા બની, આગળ જતા તેણે અન્યાયી લઘુત્તમ વેતન વિરુદ્ધની લડતનું નેતૃત્વ કર્યું, મહિલાઓના અધિકારો માટે લડતી લોકપ્રિય નેતા, કમ્પ્યુટર ઓપરેટર અને સરપંચ બની. હું લઘુત્તમ વેતન અંગેની તેની ઝુંબેશનો ભાગ હતી. એક જાગૃતિ કાર્યક્રમના માધ્યમથી મેં તેને કાયદાની જાણકારી આપી અને તેણે લોકોને સંગઠિત કર્યા. છેવટે 1983 માં સર્વોચ્ચ અદાલતે બંધારણની કલમ 14 અને અનુચ્છેદ 23 અંતર્ગત લઘુત્તમ વેતન અંગે – સંજીત રોય વિરુદ્ધ રાજસ્થાન સરકારના મુકદ્દમામાં – સીમાચિહ્નરૂપ ઐતિહાસિક ચુકાદો આપ્યો . નૌર્તિ મારી સહયોદ્ધા (કોમરેડ) રહી છે અને અમે સાથે મળીને સતીપ્રથા અને બળાત્કાર વિરુદ્ધ લડ્યા છીએ, એ ઉપરાંત આરટીઆઈ, મનરેગા અને બીજી અધિકારો આધારિત યોજનાઓ માટે પણ અમે સાથે મળીને કામ કર્યું છે. તે ખૂબ બહાદુર મહિલા છે, અને આજે પણ અમે સારા મિત્રો છીએ અને એકબીજાને સમાન ગણીએ છીએ.
તિલોનિયા ખાતે મને સહભાગી સંચાલન માટે સંગઠનાત્મક માળખાની જરૂરિયાત વિષે સમજાયું. સમાનતા સાથે કામ કરવાની લોકતાંત્રિક રીતોનું નિર્માણ કરવું મહત્વપૂર્ણ છે. તમે સહભાગિતાની સુવિધા કેવી રીતે આપો છો અને કઈ બાબતોમાં સમાધાન કરવું શક્ય નથી? પહેલો સિદ્ધાંત એ છે કે તમારે સાંભળવું પડે, અને અસંમતિ સ્વીકારવી પડે. તમારે એ પણ સ્વીકારવું પડે કે સર્વસંમતિ સુધી પહોંચવા માટે તમારે કંઈક જતું કરવું પડશે. આવું ત્યારે જ થઈ શકે જ્યારે એ માટેનું કોઈ માળખું હોય.
જેમ જેમ હું રાજકારણમાં આગળ વધતી ગઈ તેમ તેમ મને સમજાયું કે હું વિકાસ-વાલી બનવા માગતી નથી. હું બંધારણીય અધિકારો મેળવવા માટેના સંઘર્ષમાં સહભાગી થવા માગતી હતી. શ્રમિકો સાથે કામ કરવા માટે હું મધ્ય રાજસ્થાન ગઈ અને સમાન વિચારસરણી ધરાવતા મિત્રો – શંકર સિંહ અને નિખિલ ડે – સાથે મળીને મજદૂર કિસાન શક્તિ સંગઠન (એમકેએસએસ) ની સ્થાપના કરી. એમકેએસએસ એ એક સંઘર્ષ આધારિત સંસ્થા છે. તેનું કાર્યાલય દેવડુંગરીમાં એક માટીની ઝૂંપડીમાં છે અને આ સંસ્થા કોઈ પણ પ્રકારનું કોઈ સંસ્થાકીય અનુદાન સ્વીકારાતી નથી. બીજા સંઘર્ષોની જેમ આરટીઆઈ માટેની માંગની પરિકલ્પના અને શરૂઆત પણ અમે અહીં જ કરી હતી. આ એક લાંબી સફર રહી છે. હાલ અમે ઉત્તરદાયિત્વ કાયદા માટે સંઘર્ષ કરી રહ્યા છીએ, અને અમે રાજસ્થાનના તમામ 33 જિલ્લાઓની યાત્રા પર છીએ અને સરકારને તેના ચૂંટણી વચનો અમલમાં મૂકવા માટે કહી રહ્યા છીએ. હું હજી પણ કામ કરું છું અને સંઘર્ષમાં ભાગ લઉં છું.
તમે સમગ્ર દેશને બતાવી આપ્યું છે કે સામાન્ય કરતા વધુ અસર પડતી હોય એવી ચળવળ શી રીતે ઊભી કરવી. કોઈ સંસ્થાકીય ભંડોળ વિના તમે આવી ચળવળ શી રીતે ઊભી કરો છો અને એને શી રીતે ટકાવી શકશો?
જે ચળવળ માટે ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવતું હોય એ ચળવળની પોતાની મર્યાદાઓ હોય છે. મહાત્મા ગાંધીએ કહ્યું હતું કે જ્યારે તમે તમારા પોતાના લોકો વિરુદ્ધ લડતા હો ત્યારે તમારે ધ્યાન રાખવું જોઈએ કે ક્યારેય તમારી એવી ટીકા ન થાય કે આ લડત માટે નિહિત સ્વાર્થ ધરાવનાર દ્વારા ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવે છે. કોઈ પણ ચળવળ કે ઝુંબેશ માટે જેમની લડતનું પ્રતિનિધિત્વ થઈ રહ્યું હોય એવા લોકો પાસેથી અથવા ચળવળો અને ઝુંબેશના સમર્થકો પાસેથી ભંડોળ આવવું જોઈએ. સમાનતા માટેની ઝુંબેશ એ કોઈ પરિયોજના નથી.
સહભાગી ચળવળ અને ઝુંબેશ પર, જેને અનુસરવું પડે છે તે સામાજિક અને સામંતવાદી માળખા ઉપરાંત ઘણી બધી વસ્તુઓની અસર પડે છે – સરકાર અંદોલનકારોને જેલમાં ધકેલી શકે છે, માફિયાઓ આંદોલનકારોની મારપીટ કરી શકે છે. ક્યારે શું થશે તે ચોક્કસ કહી શકવું અશક્ય છે. તેથી આ પ્રકારની ઝુંબેશના પરિણામની આગાહી કરી શકાતી નથી.
જ્યારે તમે લોકો સાથે કામ કરો છો ત્યારે એ કામ ત્રણ પ્રકારના હોઈ શકે છે: સેવા, નિર્માણ અને સંઘર્ષ. સેવાનો અર્થ છે કલ્યાણ – ભૂખ્યાને ભોજન આપવું અથવા જેઓ બીમાર હોય તેમની સારસંભાળ રાખવી. નિર્માણનો અર્થ છે વિકાસ – શાળાઓ ચલાવવી અથવા મહિલાઓ માટે કૌશલ્ય કાર્યક્રમ આયોજિત કરવા. એમકેએસએસનું કામ આપોઆપ ત્રીજા ક્ષેત્રમાં એટલે કે સંઘર્ષની શ્રેણીમાં આવે છે. એની સૌથી વિસ્તૃત પરિભાષામાં એ લગભગ હંમેશ રાજકીય કામ હોય છે – લોકતાંત્રિક સહભાગિતાના માળખામાં રહીને બંધારણીય અધિકારોની માંગ કરવાનું.
એક તંદુરસ્ત સમાજના નિર્માણ માટે કામ કરવાની આ ત્રણેય રીતો જરૂરી છે. એમકેએસએસ અને નર્મદા બચાવો આંદોલન જેવી સંસ્થાઓ દ્વારા કરવામાં આવતા અધિકારો આધારિત કામો માટે મોટું બજેટ હોવું જરૂરી નથી. આ પ્રકારના કામો આજે આપણે જેને ક્રાઉડફંડિંગ કહીએ છીએ તેના આધારે ટકાવી શકાય છે.
એમકેએસએસનું અને મારું બંનેનું માનવું છે કે સમાનતા માટેના તમામ સંઘર્ષોનું મૂળ રાજકીય સમજણમાં છે. આ રાજકીયનો અર્થ રાજ્યમાં સત્તા હાંસલ કરવા માટે હરીફાઈ કરવાના અર્થમાં નથી, પરંતુ પોતાના બંધારણીય અધિકારો વિષે જાણકારી મેળવવાના અર્થમાં છે. મૂળભૂત અધિકારો અને રાજ્યના નીતિ નિર્દેશક સિદ્ધાંતો પરના પ્રકરણો દ્વારા આ દેશના બંધારણે મને લડત લડવનો બંધારણીય અધિકાર આપ્યો છે અને સાથોસાથ આ લડત લડવાની ફરજ પણ પાડી છે. આ લડત દરમિયાન અમે ન્યાયતંત્ર, ધારાસભા કે કારોબારીની વિરુદ્ધ નથી. પરંતુ અમારી માંગ છે કે તેમણે, ખાસ કરીને બંધારણીય ધોરણોના સંદર્ભમાં, લોકો માટે કાર્ય કરવું જોઈએ.
એમકેએસએસમાં માનદ વેતન તરીકે અમે લઘુત્તમ કૃષિ વેતન લઈએ છીએ. અમે એક નાનકડું જૂથ છીએ – લગભગ 20 લોકોનું, અને અમે 31 વર્ષથી વધુ સમયથી આ રીતે કામ કરીએ છીએ. અમે જે લોકોનું પ્રતિનિધિત્વ કરી રહ્યા છીએ તેમની જેમ જીવીએ છીએ જેથી અમને તેમની મુશ્કેલીઓનો ખ્યાલ આવે. અમે લોકોને આવકારીએ છીએ અને અમારી ચળવળમાં નાણાકીય કે બીજી કોઈ પણ રીતે યોગદાન આપવા આમંત્રિત કરીએ છીએ. અમે માનીએ છીએ કે અમે જે લોકોનું પ્રતિનિધિત્વ કરીએ છીએ તેમની પાસેથી જ પૈસા માગવા જોઈએ. પહેલી વાત તો એ કે માગવાની પ્રક્રિયામાં એક પ્રકારની નમ્રતા છે – એ લોકો વિના અમારું કોઈ અસ્તિત્વ નથી અને તેમનું યોગદાન તેમને ગૌરવ પ્રદાન કરે છે અને પોતાના યોગદાનને કારણે તેઓ સમસ્યા પ્રત્યે પ્રતિબદ્ધ થાય છે. બીજું તેઓ અમારું મૂલ્યાંકન કરે છે અને અમને જવાબદાર લેખે છે. જો અમે કામ નહીં કરીએ તો અમને તેમનું સમર્થન નહીં મળે.
પરંતુ આર્થિક યોગદાન કરતા વધુ મહત્ત્વની છે લોકોની ભાગીદારી. 1996 માં બ્યાવરમાં 40-દિવસ લાંબા ધરણા (શાંતિપૂર્ણ પ્રદર્શન) એ આરટીઆઈ માટેના સંઘર્ષમાં એક સીમાચિહ્નરૂપ હતા, અને આ લોકોની ભાગીદારીની વાત હતી.1 અમે 400 ગામડાઓમાં જઈને લોકોનું સમર્થન માંગ્યું. દરેક પરિવારે અમને પાંચ કિલો અનાજ આપ્યું એટલું જ નહીં અમારી સાથે ધરણામાં જોડાઈને ચારથી છ દિવસનો પોતાનો સમય પણ આપ્યો. નગરના લોકો માટે આ એક મોટા સમાચાર બની ગયા. બધા લોકો ધરણા સ્થળે એકઠા થયા કારણ કે એ સ્થળ ઉર્જાથી ભરપૂર હતું. અમે ત્યાં ખાતા, ત્યાં રહેતા અને ત્યાં—કાવ્ય વાંચન, બાબાસાહેબ આંબેડકરના જન્મદિવસની ઉજવણી, મજૂર દિવસની ઉજવણી વિગેરે જેવા—સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો કરતા.
આ ચળવળની શરૂઆત ભ્રષ્ટાચાર અને સત્તાના મનસ્વી ઉપયોગ સામે લડવા માટે શ્રમજીવી વર્ગની આરટીઆઈની માંગરૂપે થઈ હતી, અને વખત જતા, લોકતાંત્રિક ઢબે થતા કામો માટે આ માંગ ખૂબ જરૂરી છે અને આ એક બંધારણીય મૂલ્ય છે એ સમજણ વિસ્તરી. મારા મિત્ર તરીકે, એક આઈએએસ અધિકારી, એસઆર શંકરને કહ્યું, “આ એક પરિવર્તનકારી કાયદો છે, કારણ કે આરટીઆઈના માધ્યમથી તમે તમારા બીજા અધિકારો – માનવ અધિકારો, આર્થિક અધિકારો, સામાજિક અધિકારો વગેરે હાંસલ કરી શકો છો.”
લોકોને સમજાયું કે ભ્રષ્ટાચાર અને સત્તાના મનસ્વી ઉપયોગ સામે લડવા માટે પારદર્શિતા એ એક મહત્વપૂર્ણ માર્ગ છે. પરંતુ જો બ્યાવરમાં એ ધરણાને ટકાવી રાખવામાં આવ્યા ન હોત અને સ્થાનિક રહેવાસીઓ અને ટ્રેડ યુનિયનો દ્વારા એ ધરણાને આર્થિક અને રાજકીય સમર્થન આપવામાં આવ્યું ન હોત તો આ શક્ય બન્યું ન હોત. આ છે સામુદાયિક અવાજની શક્તિ – લોકો સંગઠિત થાય, આપણે સમસ્યા પ્રત્યે પ્રતિબદ્ધ થઈએ ત્યારે એ લડત આપણી પોતાની લડત બની જાય છે, અને જ્યારે આ પરિવર્તન આવે છે ત્યારે લોકો એ સંઘર્ષમાં અંત સુધી તમારી પડખે ઊભા રહે છે.
તમારા ધ્યેયનું સમર્થન કરવા તમે અલગ અલગ હિતધારકો શી રીતે મેળવી શકો છો, અને તે પણ જ્યારે તેમના દરેકના પોતાના અલગ અલગ લક્ષ્યો હોય છે ત્યારે?
કેટલીક બાબતો એવી હોય છે કે જેમાં સમાધાન કરી શકાતું નથી. સૌથી પહેલું તો આપણી પોતાની પારદર્શિતા અને જવાબદારી એ આપણા જાહેર જીવનનો એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ હોવો જોઈએ. જન્મ અને શિક્ષણના આધારે હું વિશેષાધિકૃત વર્ગમાંથી આવું છું. પરંતુ હું એવા લોકો સાથે કામ કરું છું જેઓ ખૂબ જ વંચિત છે. વ્યક્તિ જ્યારે વિશેષાધિકૃત વર્ગમાંથી આવતી હોય ત્યારે વાતચીતની શરૂઆત આપણી પ્રામાણિકતા અને સત્યનિષ્ઠા દર્શાવીને પારદર્શિતા સાથે કરવી જોઈએ. ઉદાહરણ તરીકે, બ્યાવરમાં ધરણા સ્થળ પર એક બોર્ડ પર દરરોજ મળતા દાનની વિગતો લખવામાં આવતી હતી.
બીજું, માત્ર સમાનતાની વાતો કર્યે ન ચાલે, તમારે સમાન બનવું પડે. આપણે બરોબર સમજવું પડશે કે દરેક વ્યક્તિ સમાન છે, દરેકને વિચારવાનો, વિચારો અભિવ્યક્ત કરવાનો, જીવવાનો અધિકાર છે. મૂંઝવણ ત્યારે ઊભી થાય છે જ્યારે તમારે જે લોકોના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો તમારી સાથે મેળ ખાતા ન હોય એવા લોકો સાથે વાત કરવાની આવે. હું જ્ઞાતિવાદમાં માનનાર વ્યક્તિ સાથે ચર્ચા કરતી હોઉં તો જ્ઞાતિની વિભાવના કેટલી અતાર્કિક છે એ વિષય સાથે તેમની સાથે વાતચીત શરૂ કરવાની ક્ષમતા મારી પાસે હોવી જોઈએ. પરંતુ જ્યાં સુધી આપણે સંવાદની સ્થિતિમાં નહીં જઈએ ત્યાં સુધી આપણું વાસ્તવિક જોડાણ, મિત્રતા, ભાગીદારી અને વિકાસ શક્ય નથી.
દલિતો અને ગરીબોએ મને શીખવ્યું કે તેમના માટે સમાનતાની કોઈપણ અભિવ્યક્તિ એટલે સંઘર્ષ અને સામનો કરવાની હિંમત.
સમુદાયને પોતાના વિચારો અથવા અભિપ્રાયો વ્યક્ત કરવાની તક મળે અને તેને ધ્યાનમાં લેવામાં આવે એ માટે વર્તમાન સરકાર સાથે વધુ સક્રિય રીતે જોડાવા નાગરિક સમાજ સંસ્થાઓ શી ભૂમિકા ભજવી શકે?
આપણે આપણો વિરોધ કરવાનો અધિકાર, અસંમતિનો અધિકાર, જાહેર જગ્યાઓની પહોંચનો અધિકાર ગુમાવી રહ્યા છીએ. અને જો તમે લોકો સમક્ષ તમારી વાત જાહેરમાં વ્યક્ત ન કરી શકો અને ન તો તમારી પાસે તમારા વિચારો રજૂ કરવા માટે કોઈ જાહેર જગ્યા હોય તો એવી લોકશાહી શા કામની? લોકતંત્રમાં આપણે સૌએ અસંમતિનો અધિકાર, પ્રતિનિધિત્વનો અધિકાર માગવો જોઈએ. ભારતીય લોકતંત્રની સમસ્યા એ છે કે કરોડો મતદારો હોવા છતાં, ટોચ પર બેસીને નિર્ણય લેનારા લોકોની સંખ્યા ઓછી ને ઓછી થતી જાય છે. નીચેના લોકોનો અવાજ સંભળાતો બંધ થઈ રહ્યો છે. કરોડો લોકોને અસર કરતા નિર્ણયો મુઠ્ઠીભર લોકો દ્વારા લેવામાં આવે છે, આ નિર્ણયો ન તો સંસદમાં લેવાય છે, કે ન તો કેબિનેટમાં.
એમકેએસએસ માને છે કે શેરી એ જ આપણી સંસદ છે અને એ જ આપણો એ ખંડ છે જ્યાં નીતિઓ ઘડાય છે. અમે વિરોધ કરવા અને વાતચીત કરવા ત્યાં જ જઈએ છીએ. તમે શેરીમાં હો ત્યારે તમે એવા લોકો સાથે વાતચીત કરો છો જેઓ તમારી ઝુંબેશ અથવા ચળવળનો ચોક્કસ ભાગ નથી. એક નાગરિક સમાજ આંદોલન માટે તમારે આવી જ ઉત્તેજનાની જરૂર છે. જંતર-મંતરની પહોંચનો અધિકાર પુન:પ્રાપ્ત કરવા માટે અમે સર્વોચ્ચ અદાલતમાં પીઆઈએલ દાખલ કરી હતી અને જુલાઈ 2018 માં વિરોધ કરવા માટે જાહેર જગ્યાનો ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર પાછો મેળવવામાં અમે સફળ થયા હતા.
મારી પેઢી ખૂબ જ ભાગ્યશાળી હતી – અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાનો અમારો અધિકાર નકારવામાં આવ્યો ન હતો, છીનવાયો નહોતો. અમારે જે કંઈ કહેવું હોય તે અમે કહી શકતા હતા. આજે આપણે મુક્ત અભિવ્યક્તિ અને વાણી સ્વાતંત્ર્યને મંજૂરી આપતી હોય એવી એક શાસન પ્રણાલી હાંસલ કરવા માટેની યોજના ઘડવાની શરૂઆત કરી રહ્યા છીએ. મુક્ત અભિવ્યક્તિ અને વાણી સ્વાતંત્ર્ય એ કોઈ પણ લોકતંત્ર માટે મૂળભૂત આવશ્યક બાબતો છે.
અન્ય હિતધારકોને સામેલ કરવા એ પણ એટલું જ મહત્વપૂર્ણ છે. આરટીઆઈ આંદોલને દરેકને પોતાની સાથે સામેલ કર્યા હતા – પ્રસાર માધ્યમો, શિક્ષણવિદો, વકીલો વગેરે. જીન ડ્રેઝ, જયતિ ઘોષ, પ્રભાત પટનાયક વગેરે જેવા અર્થશાસ્ત્રીઓ કે જેમણે સરકારના એકધાર્યા રટણ ‘પૈસા જ નથી’ (‘નો મની’) ને રદિયો આપવા જાહેર નાણાં સંબંધી દલીલોનો ઉપયોગ કર્યો હતો, તેમના વિના મનરેગા શક્ય ન હોત. આરટીઆઈ કાયદાનો મુસદ્દો સર્વોચ્ચ અદાલતના ભૂતપૂર્વ ન્યાયાધીશ અને પ્રેસ કાઉન્સિલ ઑફ ઈન્ડિયાના અધ્યક્ષ જસ્ટિસ પી બી સાવંતે તૈયાર કર્યો હતો.
જો તમે ક્યાંય પણ સફળ થવા માંગતા હો તો તમારે વિભિન્ન સ્તરના લોકોને સામેલ કરવા પડશે. અને તમારે તમારા વિચારો તેમને ગળે ઉતારવા પડશે – આ કામ જાહેર સંવાદના માધ્યમથી થવું જોઈએ. નાગરિક સમાજ આજે નિશાના પર છે કારણ કે તે ન્યાય અને સમાનતાના અવાજોને બુલંદ કરે છે. આપણે એ પણ સમજવું પડશે કે નાગરિક સમાજ એ એક વિશાળ છત્ર છે; એમાં માત્ર આંદોલનકારીઓ જ નથી. વ્યવહારિક રીતે તેમાં ભારતની સમગ્ર જનતાનો સમાવેશ થાય છે, કારણ કે રાજ્ય અને બજાર સિવાય, બાકીની દરેક વ્યક્તિ નાગરિક સમાજ છે. આપણી પાસે જે છે તેને ટકાવી રાખવા આપણે લડવું પડશે.
ભારતના યુવાનોને તમે શો સંદેશ આપવા માગો છો? તમારી પાસેથી અને તમારા સહયાત્રીઓ પાસેથી અમને જે વારસો મળ્યો છે એ વેડફાય નહીં એ અમે કેવી રીતે સુનિશ્ચિત કરી શકીએ?
અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાનો અધિકાર એ સૌની સુખાકારી માટેની મૂળભૂત જરૂરિયાત છે. આ અધિકારને રૂંધવાનો અને નાબૂદ કરવાનો પ્રયાસ કરતી કોઈ પણ પ્રણાલી માત્ર લોકતાંત્રિક અથવા બંધારણીય અધિકારને જ નહીં, પરંતુ માનવ અધિકારને પણ નકારે છે. તે જીવનના અધિકાર અને સ્વતંત્રતાના અધિકારને નકારે છે. આથી આજે આપણામાંના ઘણા લોકોની મુખ્ય ચિંતા ભારતના લોકતંત્ર, વૈશ્વિક લોકતંત્ર અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાના અધિકાર પરના હુમલા છે, જેને કારણે ઘણા યુવાનોને સહન કરવા વારો આવ્યો છે.
છેલ્લા સાત વર્ષોમાં નષ્ટ થનાર સૌથી મહત્વપૂર્ણ અધિકાર કોઈ હોય તો એ છે વાણી સ્વાતંત્ર્ય અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા. તે જીવનનો એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે અને વાસ્તવિક લોકતંત્રની સૌથી મહત્વપૂર્ણ બાંયધરી છે. અને આપણે જે કંઈ ગુમાવ્યું છે તે બધું આજે ફરીથી હાંસલ કરવું જોઈએ, અને વધુ સારા ભવિષ્ય માટે આપણી પાસે જે કંઈ છે તેને ટકાવી રાખવું જોઈએ. તમે સંઘર્ષ , સેવા કે નિર્માણ સાથે સંકળાયેલા હો કે ન હો, તમે નાનકડી સંસ્થા હો કે મોટી, મહિલા હો કે પુરુષ હો તેનાથી કોઈ ફરક પડતો નથી. તમે ક્યાં સ્થિત છો તેનાથી પણ કોઈ ફરક પડતો નથી. વાણી અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાનો અધિકાર એ સ્વતંત્રતા અને આઝાદી માટેની મૂળભૂત જરૂરિયાત છે.
આ નવા, આધુનિક ભારતમાં આ અધિકાર પાછો હાંસલ કરવા માટે યુવાનોએ મોટો સંઘર્ષ કરવો પડશે. આરટીઆઈ ખૂબ મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે આ અધિકારે રાષ્ટ્રને અને એ અધિકારનો ઉપયોગ કરનાર 8 કરોડ દેશવાસીઓને ખાતરી આપે છે કે આપણે સાર્વભૌમ છીએ. જાહેર નૈતિકતા પર ચર્ચા શરુ કરી શકનાર કોઈ ઝુંબેશ હોય તો એ કદાચ આરટીઆઈ છે. મનરેગાએ સોશિયલ ઓડિટ લાવીને સમગ્ર બોર્ડમાં પારદર્શિતા અને જવાબદારીના વિચારો ફેલાવવાનું કામ કર્યું છે. હું આ બંને મોટી ઝુંબેશોનો ભાગ છું, અને આ બંને ઝુંબેશોએ માત્ર સહભાગિતાને પ્રોત્સાહન નથી આપ્યું, પરંતુ નૈતિક સિદ્ધાંતને અમલીકરણ યોગ્ય નીતિમાં ફેરવી દીધો છે. અને તે મહત્ત્વપૂર્ણ છે. કારણ કે જો તમે એ સિદ્ધાંતોને અમલીકરણ યોગ્ય, વ્યાવહારિક, મૂર્ત વાસ્તવિકતામાં રૂપાંતરિત કરી ન શકો તો એ માત્ર કાગળ પર જ રહી જશે.
યુવાનોએ એ પણ સમજવું પડશે કે ‘મારું કામ’ અને ‘તમારું કામ’ જેવી કોઈ વસ્તુ નથી. વાત માત્ર કામ કરવાની, કામ પૂરું કરવાની છે. જે મુદ્દા ખાતર તમે કામ કરો છો એ મુદ્દો તમારી જાત કરતાં વધુ મહત્વપૂર્ણ છે એ સમજવું જોઈએ. આપણે બધા કોઈ પણ મુદ્દાને જીવંત રાખતા સાધન માત્ર છીએ. આપણે બધા આપણી ઓળખ ઊભી કરવા માગીએ છીએ અને આપણી કદર થાય એવું ઈચ્છીએ છીએ – આ માનવ સ્વભાવ છે. પરંતુ કઈ કિંમતે? સૌના ભાલમાં જ તમારું અંગત ભલું રહેલું છે એ સમજવું અગત્યનું છે.
તમે અમને કોઈ સંદેશ આપવા માગો છો?
આપણે જોઈએ છીએ કે ધાર્મિક લઘુમતીઓ, દલિતો અને અન્ય છેવાડાના સમુદાયો સામેના હુમલાઓ દિવસે દિવસે વધતા જાય છે. જુલમ સામે અવાજ ઉઠાવતા અને છેવાડાના લોકોના અવાજને બુલંદ કરતા નાગરિક સમાજ પર પણ હુમલા થઈ રહ્યા છે. મતભેદોના સમાધાન માટે ચર્ચા અને વિચારવિમર્શને બદલે હિંસા એ સામાન્ય પ્રતિભાવ બનતો જાય છે. પરંતુ હિંસા આચરનારાઓને મળતા રાજ્યના, સરકારના છૂપા તેમ જ છડેચોક અપાતા સમર્થનને કારણે પરિસ્થિતિ વધુ વણસે છે.
આપણે અહિંસાની સંસ્કૃતિને પોષવાની જરૂર છે. સહનશીલતા, હિંમત અને જીવન પ્રત્યેના આદરમાંથી અહિંસા જન્મે છે. તે એક મહાન ભારતીય ધરોહર છે, જે ક્ષીણ થઈ રહી છે. આપણે વિચારોના આદાન-પ્રદાન અને સંવાદ માટેના સ્થાન ઊભા કરવાની જરૂર છે, બંધારણીય લોકતંત્રનો અર્થ આ જ છે.
હું એક એવા મુક્ત અને ખુલ્લા સમાજની આશા રાખું છું જેમાં યુવાનો બંધારણીય નૈતિકતાની મર્યાદામાં રહીને કોઈ પણ પ્રકારનો ડર રાખ્યા વિના તેઓ જે કંઈ કરવા માગે તે કરી શકે.
અંતમાં હું એટલું જ કહીશ કે મારા વિકાસમાં યોગદાન આપનાર હજારો લોકોની હું અત્યંત ઋણી છું. આ લોકોએ જ મને ખાતરી કરાવી છે કે માનવતા હજી મારી પરવારી નથી, વધુ સમાન, ન્યાયી વ્યક્તિ તરીકેની ભૂમિકા આપણે સૌએ ભજવવાની છે, અને વિશેષાધિકૃત વર્ગો અને વંચિત લોકો વચ્ચેનું અંતર આપણે દૂર કરી શકીશું. હું આશા રાખું છું કે જ્યાં સુધી જીવું ત્યાં સુધી સત્તા સામે સત્ય બોલતા હું ક્યારેય અચકાઉં નહીં.
—
ફૂટનોટ:
1. અરુણા રોય વિથ ધ એમકેએસએસ કલેક્ટિવ. ‘હમારા પૈસા હમારા હિસાબ: બ્યાવર એન્ડ જયપુર ધરણા, 1996’, ધી આરટીઆઈ સ્ટોરી: પાવર ટુ ધ પીપલ . ન્યુ દિલ્હી: રોલી બુક્સ, 2018
ટ્રાન્સલેશન ટૂલનો ઉપયોગ કરીને અંગ્રેજીમાંથી અનુવાદિત કરવામાં આવેલ આ લેખની સમીક્ષા અને તેનું સંપાદન મૈત્રેયી યાજ્ઞિક દ્વારા કરવામાં આવેલ છે.
—
વધુ જાણો
- આરટીઆઈ અધિનિયમ કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યો એ વિશે વધુ જાણવા માટે શંકર સિંહની આ ટેડએક્સ ટોક જુઓ.
- આરટીઆઈ સ્ટોરી: પાવર ટુ ધ પીપલ. માંથી એક અંશ વાંચો.
- અસરકારક ગઠબંધનના નિર્માણ અંગે અરુણ માયરાના આ દ્રષ્ટિકોણ વિષે વાંચો.
